Hemmes

Hemmes: de kracht van de onke plek

Het getuigt van moed en inventiviteit als je als architect, ontwerper, musicus of beeldend kunstenaar een plan bedenkt voor een al jaren braak liggend binnenstedelijk industrieterrein. Toch is dat de kracht van 'BabelKreativ'; breng een aantal kunstenaars van velerlei disciplines en met een verschillende achtergrond bijeen en laat ze elkaar inspireren om met een aantal opmerkelijke plannen naar buiten te komen.
Deze workshop werd op initiatief van Nanine Carree, door de Stichting Babel voor vierde keer georganiseerd. Het thema was deze keer “onduidelijke en ondefinieerbare plekken in het Zaanse landschap”. In de workshop werd hiervoor de term 'onke plek' gebruikt. Onke plekken zijn lelijke gaten in het landschap. Dit soort terreinen ligt jarenlang braak doordat pogingen tot herontwikkeling stranden door, bijvoorbeeld de economische crisis of doordat een ernstige vervuiling iedere ontwikkeling onmogelijk maakt. BabelKreativ koos voor de lokatie 'de Hemmes', een schiereiland in de Zaan.

Als er tegenwoordig over de Hemmes wordt gesproken dan gaat het meestal over een geursignaleringskaart, geurbeleid, geurmaatlat of geuronderzoeken. Het braakliggende, voormalige industrieterrein ligt recht tegenover de fabrieken van de agro-multinational Tate & Lyle op de andere oever de Zaan. Geluids- en milieucontouren bepalen de beperkingen m.b.t. het herbestemmen van dit terrein.
Maar er is meer aan de hand. Het gebied is zeer ernstig vervuild met zware polycyclische aromatische koolwaterstoffen, olie en zware metalen. Het zompige schiereiland is, onder het mom van terreinophoging, in de jaren 50 en 60 van de vorige eeuw gebruikt voor het dumpen van industrieel afval. De Hemmes had zelfs een losplaats waar binnenvaartschepen ladingen ernstig verontreinigd afval van de Hoogovens in IJmuiden naartoe brachten. Dit afval bestond o.a. uit hoogovenslakken en vliegas. Ook verffabrikant Pieter Schoen (later Sigma Coatings) dumpte z'n bedrijfsafval op de Hemmes. Overbuurman 'De Bijenkorf' (en nu dus Tate & Lyle) heeft op de Hemmes bleekaarde gestort. Bleekaarde wordt gebruikt voor de zuivering van olie.

Wethouder Linnekamp van Zaanstad was er tijdens een vergadering van het milieuplatform op 9 december 2005 duidelijk over: “Het beleid in Nederland is dat er functioneel wordt gesaneerd, d.w.z. niet alle verontreinigen saneren, maar alleen daar waar het nodig is op basis van de huidige of de toekomstige functies. Dit alles heeft een economische reden, waarbij er nu meer wordt gekeken naar de risico's die de verontreinigingen vormen en het gebruik. Er is op de Hemmes woningbouw gepland, maar dat moet wel mogelijk zijn qua milieucontouren. Deze zijn niet statisch: er is de stand der techniek en bedrijven sluiten. Daarnaast is het terrein niet van de gemeente. Er ligt echter wel een bestemmingsplan”. Eigenlijk was de boodschap: “Die andere partijen zoeken het maar uit”.

Hemmes
Een windmolenpark op de Hemmes.
Een idee van Bas Husslage, Lieke Mulder, Elsbeth Ronner, Jan Schoen en Eva Stache.
Hemmes
Hemmes Barbecue.
Een idee van Bart Stuart en Mariken de Goede.

Aan het begin van de workshop werden er een aantal inleidingen gegeven die o.a. een beter beeld van de historie van het schiereiland moest oproepen. Zowel de geografische als de industriële ontwikkeling werden daarbij toegelicht. Op de Hemmes hebben uiteindelijk 8 industriemolens gestaan. Een van de conclusies tijdens deze inleidingen was o.a. dat de Hemmes 'minder hyper-kapitalistisch' is dan bijvoorbeeld de Amsterdamse Zuidas. En over de verontreiniging had men ook een opvatting: “Laat je er niet door afleiden, zoek de kansen in plaats van de belemmeringen”. Een rondvaart rondom het terrein besloot de inleidende fase van de workshop. Bij terugkomst gingen de deelnemers in werkgroepen aan de slag. Later sloten de genodigde voor het expertpanel, dat zou reageren op de plannen, zich aan bij de deelnemers van de workshop.

Een aantal werkgroepen constateerde terecht dat de Hemmes niet de warme belangstelling van de Zaankanters heeft die het terrein, gezien de lokatie, eigenlijk zou verdienen. Het ligt in het hart van de Zaanstreek en is omgeven door het water van de Zaan. Er zijn belangrijke culturele objecten, zoals de Zaanse Schans, in de directe omgeving. En toch leeft het terrein niet bij de bevolking. Een aantal werkgroepen wil daar in ieder geval verandering in aanbrengen. Er wordt o.a. voorgesteld om een gastheer of gastvrouw te benoemen die de initiatieven, om de levendigheid op het eiland te brengen, omarmt. Dezelfde werkgroep bepleit o.a. ook een tijdelijk invulling door bijvoorbeeld een horecapaviljoen of een strandexploitatie op de Hemmes.

Zoals al opgemerkt gingen de meeste werkgroepen ervan uit dat de Zaanse bevolking meer bij het terrein betrokken zou moeten. Dat resulteerde dan ook in plannen die publiek naar het terrein zouden lokken. Een 'met koolzaad ingezaaide camperplaats' of een 'Hemmestorentje' om de weidsheid van het terrein te kunnen verkennen. Bijzonder was ook het voorstel om van het vele zwerfmateriaal op het terrein een bbq-plaats met een buitenaanrecht te bouwen. Dat zou een plek moeten worden om tot rust te komen met een boek uit de boekenkast, die mensen hebben achtergelaten.

De vraag of je wel zou moeten ingrijpen op de Hemmes werd ook op diverse manieren behandeld. Saskia Beer vroeg zich bijvoorbeeld af of de Hemmes niet “een omgekeerd Manhattan zou moeten zijn, waar vanuit rust de ontwikkelingen eromheen, nu en in de toekomst, in hun volle kracht worden gadegeslagen en overpeinsd”. Een park met een status zoals Central Park in Manhattan, dat een spannende relatie heeft met het water en de overkant.

Alle plannen en ideeën werden tenslotte beoordeeld door een expertpanel waarin zitting hadden: Fockelien Renckens van het Zaans Museum, Jacques Ninaber van Afvalzorg/afdeling landschapsinrichting, Dennis Straat wethouder RO van Zaanstad en Ellen Klaus programmamanager kunst en cultuur Noord-Holland. Nanine Carree heeft over dit project een fraai boekwerkje gemaakt waarin de diverse werkgroepen uitgebreid aan het woord komen. De reacties van het expertpanel zijn aan die artikelen toegevoegd.

Het is te hopen dat dit project van Babel de discussie over de herbestemming van de Hemmes weer nieuw leven inblaast. Het lijkt erop dat de partijen met de armen over elkaar zitten en wachten tot iemand het initiatief neemt om dit bijzondere gebied een nieuwe toekomst te geven.

De 'Stichting Babel' is een open podium, kenniscentrum en kritische denktank voor alle geïnteresseerden in architectuur en stedenbouw, de inrichting van het landschap en de openbare ruimten, beeldende kunst, grafische en industriële vormgeving, interieur en design. Hierin staat de Zaanstreek centraal, maar wel vanuit een breed perspectief en met aandacht voor ontwikkelingen in de hele (metropool)regio.
Bron: Website van Babel

Door: Cees Kingma

  de Hemmes  
  De Hemmes gezien vanaf de Diederik Sonoyweg. Aan de oevers van de Poel heeft Scheepswerf Kramer een (commerciële) historische haven aangelegd.  
  Tate & Lyle Duyvis  
  Gerkens Cacao Cacao de Zaan  
  Het uitzicht vanaf de Hemmes wordt gedomineerd door een aantal industriële complexen. Met de klok mee zijn dat vanaf linksboven Tate & Lyle, de nootjesfabriek van Duyvis, Cacao de Zaan en Gerkens Cacao.
Foto's: Cees Kingma