WERK & ZO

150 kunstwerken van Herman Heijenbrock

In het gemeentemuseum van Helmond was van 19 juni tot 18 september 2005 een tentoonstelling te zien die gewijd was aan het werk van Herman Heijenbrock (Amsterdam 1871 - Blaricum 1948). Gemeentemuseum Helmond. De aanleiding was een schenking van een particulier van 22 pastels en schilderijen van deze schilder aan het museum.

Door Jur Kingma - 9 augustus 2005

Het gemeentemuseum in Helmond is gespecialiseerd in het onderwerp “mens en arbeid in de kunst”. Zij hebben reeds 600 werken van Heijenbrock in hun bezit. Daarnaast hebben zij een groot aantal werken in bruikleen. Oorspronkelijk maakte de collectie van het museum deel uit van het museum van de Arbeid te Amsterdam, de voorloper van NEMO in het Oosterdok in Amsterdam.
De collectie van het Museum van den Arbeid is in principe overgegaan naar het NINT (Nederlands Instituut voor Nijverheid en Techniek) en daar voor lange tijd gebleven. In de zestiger jaren is, uit geldnood (overigens contractueel illegaal), een deel van de collectie verkocht aan particulieren en het Openluchtmuseum in Arnhem. Het grootste deel bleef echter bij het NINT. In de tweede helft 90-er jaren is NINT Newmetropolis geworden en daarna NEMO. Aangezien NEMO een totaal andere tentoonstellingopzet had dan haar voorgangers is toen het besluit genomen om de Heijenbrockcollectie een andere bestemming te geven en m.b.v. sponsoring van de ABN AMRO bank is deze in 2001 terecht gekomen in het Gemeentemuseum Helmond.
Het Gemeentemuseum Helmond zelf bezat toen al een collectie van Heijenbrocks, uit legaten, schenkingen e.d.. De collectie van de Erven is voorlopig in bruikleen gegeven aan het museum onder bepaalde voorwaarden (o.a. regelmatig exposeren).
Door de schenking van de 22 werken wordt opnieuw een deel van het werk van Heijenbrock toegankelijk voor het publiek. Tijdens de tentoonstelling worden deze werken gerestaureerd in een soort open depot opstelling.

Mens en arbeid

Het thema mens en arbeid werd al in de Middeleeuwen afgebeeld vooral in moraliserende voorstellingen. Met de opkomst van het humanisme werd arbeid vooral verheerlijkt omdat het de tegenpool van ledigheid was. Heel vaak werd nog de beeldtaal van de Bijbelse voorstelling gebruikt.
Door de industrialisatie van West Europa kwam bij een aantal schilders een nieuwe belangstelling voor het thema mens en arbeid. Bekend is Vincent van Gogh die zowel in Brabant als in Borinage inspiratie vond in het zware lichamelijke werk in landbouw en industrie.
Heijenbrock kreeg een opleiding op de tekenschool van Rotterdam waarna hij decoratieschilder werd. Onder invloed van reizen naar de Borinage en later naar Duitsland, Wales, Schotland en Zweden kreeg hij belangstelling voor het thema mens en arbeid. Geleidelijk ontwikkelde hij een eigen stijl. Om de dramatische effecten van de verlichting van arbeiders in fabrieken, hoogovens, walserijen enzovoort vast te leggen gebruikte hij zwart papier waarop hij met pastels dramatisch aangezette industriële scènes weer gaf. Zijn gebruik van het licht doet denken aan Joseph Wright of Derby die aan het einde van de 18de eeuw de Industriële revolutie op deze wijze vastlegde.
Wright werd geïnspireerd door 17de eeuwse Hollandse meesters en Caravegio. In de vroege 19de eeuw schilderde Petrus van Schendel op een vergelijkbare manier. In Noordbrabantse musea zijn vooral bijbelse taferelen van hem aanwezig.
In het museum van Luxemburg is een schilderij van een markt bij avond waarin het licht ook een dramatische tol speelt.
Philip de Loutherborg schilderde in 1801 de hoogovens van de Ironbridge in de Severn gorge op vergelijkbaar dramatische wijze in zijn
Dit schilderij is nu in het Science museum in Londen. Het is een van de bekendste schilderijen over de industriële revolutie en in boeken moet het vaak de “dark satanic mills” verbeelden. Door zijn keuze van de belichting krijgen de arbeiders in de zware industrie bij Heijenbrock juist een heroïsche verbeelding.

Behalve in Helmond is het werk van Heijenbrock ook te zien in het spoorwegmuseum in Utrecht, in het maritiem museum in Rotterdam en in het Zaans museum. Heijenbrock heeft in de Zaanstreek o.a. de oliefabriek van Duyvis, de Linoleumfabriek in Krommenie en houtzagerijen geschilderd.

Een Zaans schilderij?

Op de tentoonstellingen zijn geen Zaanse schilderijen te zien. Uitzondering vormt het werk dat de samenstellers van de tentoonstelling “Gezicht op de Zaan met gortfabriek van Zwaardemaker” hebben genoemd.

	Gezicht op de Zaan met gortfabriek van Zwaardemaker Foto: Gemeentemuseum Helmond

Volgens mevrouw Ans Matthijsen-Doets is deze toeschrijving gedaan door Simon Honig, bestuurslid van de Stichting Heijenbrock en werkzaam bij het Ned. Openlucht Museum. Hij is een geboren Zaankanter en medewerker van het blad Zaans Erfgoed. Hij schreef “Arbeid met vuur en verve”. Leven en werken van Herman Heijenbrock (1871-1948) (Zutphen, 1998) ISBN 90.5730.015x.

Ik ben het met deze toeschrijving niet eens. Ik zal hier beargumenteren waarom. Centraal op dit olieverfschilderij staat een groot wit silo complex. Dat is waarschijnlijk het Zwaardemaker complex aan de Oostzijde in Zaandam zoals het op website van Monumentaal aan de Zaan beschreven staat; Een nieuwe toekomst voor Zwaardemaker. Links op het schilderij staat een drijvende kolentransporteur van het type dat werkzaam was in de haven van Rotterdam. Rechts staat een loods die lijkt op het veem aan de St.Jobshaven in Rotterdam. Let vooral op de hijskranen op het dak van het veem! Op de voorgrond is een soort beurtvaart- en sleepbotencentrum dat past bij de De Ruyterkade in Amsterdam, de Boompjes of de Leuvehaven in Rotterdam.

Ik heb de volgende afbeeldingen geselecteerd om mijn visie te staven:

De situatie van het complex Zwaardemaker begin jaren 20. Van links naar rechts de Loopbrug over de Zaan, de verffabriek Heijme Vis, de gortfabriek en silo van Zwaardemaker, de rijstpellerij van firma Klaas Blans en houtvlotten in de Zaan. Foto: Gemeente Archief Zaanstad
Pakhuis St.Job van het Blauwhoedenveem te Rotterdam. Hier ziet u de kranen op dak. Een bijzonderheid is dat de rijstpellerij Birma van de firma Blans, naast de fabriek van Zwaardemaker in die tijd ook was verkocht aan Blauwhoedenveem. (overigens net als vele andere leegstaande fabrieken in die tijd). Situatie rond 1912. Foto: Maritiem Museum Rotterdam
De inzet van kolentransporteurs in de haven van Rotterdam. Dergelijke zeeschepen konden de Binnenzaan niet aandoen vanwege de beperkte diepte van de drempel van de Wilhelminasluis te Zaandam. Zwaardemaker ligt aan de Binnenzaan. Situatie rond 1910.

Ik vat mijn argumenten nogmaals samen:
Links op het schilderij ziet u een kolentransporteur. Deze werden in de haven van Rotterdam gebruikt om steenkool uit het Ruhrgebied over te slaan uit Rijnaken in zeeschepen. Verder werden ze gebruikt als bunkermachines. Een zeeschip dat zoals op het schilderij onder de kolentransporteur ligt, hetzij om een lading steenkool in te nemen, hetzij om steenkolen te bunkeren kon eenvoudig niet door de sluizen van Zaandam. Zaandam ontving wel grote zeeschepen maar die lagen in de Voorzaan, ten minst 2 kilometer van de fabriek van Zwaardemaker verwijderd. Er werden geen drijvende kolentransporteurs gebruikt in de Zaanstreek. Een nog groter schip ligt voor het veemcomplex rechts.

Er zijn maar een of twee vemen in Nederland uitgerust geweest met kranen op het dak (een systeem dat bekend was in o.a. de haven van New York). Een er van is het St.Job Veem in Rotterdam. Ik meen dat de vemen aan de spoorweghaven in Rotterdam ook kranen op het dak hadden.

Voor de allegorie pleit ook dat de verschillende onderdelen disproportioneel zijn. In werkelijkheid kan het Zwaardemaker complex niet veel hoger zijn geweest dan het silocompex rechts.

De proportionele relatie tussen het witte silocomplex en het witte vrachtschip er voor is ook onjuist. Het witte schip is een z.g.n. bananenboot. Er waren nooit grote zeeschepen op de Binnenzaan. En zeker geen bananenboten.

Het Zaandamse bodendienstencentrum lag ook niet aan de Binnenzaan maar aan de Voorzaan.

Ik zou het schilderij omschrijven als een allegorie op handel, scheepvaart en nijverheid. Het zou interessant zijn de ontstaansgeschiedenis van dit schilderij te weten. Mogelijk heeft het gehangen in het museum van de arbeid dat Heijenbrock in 1924 aan de Rozengracht in Amsterdam stichtte.

In formatie over Heijenbrock is te vinden op: Biografisch Woordenboek van het Socialisme en de Arbeidersbeweging in Nederland - HEIJENBROCK, Johann Coenraad Hermann.
De vorige burgermeester van Zaanstad, Ruud Vreeman, heeft in het verleden ook over Heijenbrock geschreven: Buitelaar, R. Vreeman (red.), In het spoor van Heijenbrock - Beelden van industriële ontwikkeling (Amsterdam 1988).

N.B.

Ik had een eerste versie van dit verhaal geplaatst op 31 juli 2005. Vanwege opmerkingen en een discussie met mevrouw Hogervorst, conservator van het Gemeentemuseum in Helmond en Mevr. Matthijsen-Doets (contactpersoon voor de Erven Heijenbrock en secretaris van de Stichting Herman Heijenbrock) heb ik verhaal aangepast en uitgebreid.

Opmerking - mei 2015

In mei 2015 blijkt de beschrijving van het schilderij op de website van het Gemeentemuseum Helmond te zijn aangepast. De nieuwe tekst is:

Op een voor Heijenbrock bijzonder groot doek lijkt een gezicht op de rivier de Zaan in Zaandam te zijn afgebeeld. Het is een drukte van belang op en rond deze belangrijke vaarroute in Noord-Holland. Het gebied was en is nog steeds belangrijk voor de productie van levensmiddelen. Het grote witte gebouw kan herkend worden als de gortfabriek van de fa. Zwaardemaker. Maar dan stopt de topografische gelijkenis. De grote vrachtschepen die door Heijenbrock op het water zijn afgebeeld zoals de kolentransporteur links, kunnen daar nooit geweest zijn. Ze waren te groot voor de sluizen van Zaandam. Ook kende men in Zaandam geen vemen met kranen op het dak. Waarom Heijenbrock die er toch om bekend staat dat hij zijn voorstellingen zo correct mogelijk wil weergeven en daarom tussen de arbeiders gaat staan tekenen, dit topografisch onjuiste schilderij heeft gemaakt, is onbekend.

Toevoeging door webmaster Cees Kingma

Enkele voorbeelden van Zaanse werk van Herman Heijenbrock

Pastel van H. Heijenbrock uit 1925. Een impressie van de bedrijvigheid rond de linoleumfabriek in Krommenie. Het schilderij hangt in het Zaans Museum.

Houtzagerij in Zaandam - 1914 Collectie: Gemeentemuseum Helmond