In de punt tussen de Zaan en het Noordzeekanaal in het zuiden van Zaandam ligt de voormalige munitiefabriek Hembrug. Deze plek ligt nabij de voormalige Hembrug. Hier werd in de periode 1885-'89 de Artillerie Inrichtingen (AI) vanuit Delft naartoe gebracht. Dit omdat de Stelling van Amsterdam een eigen wapen- en munitiefabriek moest hebben.

In de loop der jaren is het bedrijf vergroot en werden nieuwe panden bijgebouwd. Na sluiting van het complex is een inventarisatie gemaakt van de aanwezige cultuurhistorische waarden. Hieruit bleek dat verscheidene belangrijke panden op het terrein aanwezig waren. De schokgordel, een aangeplante bosstrook voor het opvangen van de schok bij een eventuele explosie, heeft ook waarde voor de natuur. Hier nestelt een flink aantal verschillende vogels, zoals spechten, lijsters, uilen en blauwe reigers.

Het vermoeden bestaat dat op of in de buurt van het Hembrugterrein resten liggen van “Oud-Zaenden”. Deze nederzetting is in 1155 door de West-Friezen platgebrand, waarna de bewoners zich waarschijnlijk rond de Dam in het latere Zaandam vestigden.
In maart 2003 heeft archeologisch onderzoeksbureau BAAK te 's Hertogenbosch een booronderzoek verricht naar de archeologische waarden van het Hembrugterrein. Hieruit bleek dat het terrein is opgehoogd met 1,5 tot 2,5 meter zand. Vermoedelijk is dit in de 19de eeuw gebeurd bij de aanleg van het militaitre complex. Onder deze zandlaag ligt een ongestoord (vermoedelijk) Middeleeuws landschap. Hier zijn geen sporen van bewoning aangetroffen. Hieruit kan worden geconcludeerd dat de resten van Oud-Zaanden niet op het Hembrugterrein liggen.

Het Hembrugterrein telt maar liefst circa 60 rijks- en gemeentelijke monumenten. Een overzicht:

Op 3 juli 2001 zijn de volgende 11 gebouwnrs. op de rijksmonumentenlijst geplaatst:

  • 8 (voorm. wapendepot) - 1899
  • 14 (voorm. magazijn mobilisatievoorraden) - 1901
  • 41 (voorm. kantoor munitiefabriek) - 1895
  • 43 (voorm. staalmagazijn) - 1895
  • 56 (voorm. afdak voor gietkasten) - 1896
  • 69 (voorm. munitiemagazijn, ?kleine boerderij?) -1901
  • 85 (voorm. munitiemagazijn, ?grote boerderij?) -1901
  • 217 (voorm. fabricagegebouw voor optische instrumenten) - 1916-?21
  • 290/336 (voorm. dubbele montagehal en lasserij) - 1931-?41
  • 316 (voorm. was en kleedlokaal) - 1936-?41
  • 320 (voorm. machinehal) - 1936-?41

De afgelopen maanden zijn nog een groot aantal monumenten op het terrein aangewezen. Op 15 september 2006 zijn 27 panden en objecten op de rijksmonumentenlijst geplaatst:

  • kruisvormige aarden wal tussen M6, M7, M8 en M9 - 1932-?34
  • aarden scheidingswal tussen Algemeen Verdedigingspark en A-cluster
  • aarden wal oostelijk B-cluster
  • aarden wal westelijk B-cluster
  • waterlopen bij en rondom B-cluster
  • ?Kleibos? (schokbos/beplanting) bij en rondom B-cluster - ca. 1902
  • 218 (voorm. ketelcentrale) - ca. 1930
  • 270 (voorm. proevenloods en houten valtoren) - 1925
  • 341 (voorm. overslagloods en expeditiegebouw/kantoor) - 1935
  • 382 (voorm. civiele schuilbunker) - 193
  • M6 (voorm. munitiemagazijn) - 1917 of 1932
  • M7 (voorm. munitiemagazijn) - 1917 of 1934
  • M8 (voorm. munitiemagazijn) - 1917 of 1932
  • M9 (voorm. munitiemagazijn) - 1917 of 1934
  • A3 (voorm. garage) - 1930
  • A8 (voorm. schaftlokaal en kantoor) - 1916-?21
  • A9 (voorm. was- en kleedlokaal) - 1916-?21
  • A11 (voorm. werkplaats) - 1916-?21
  • B1 (voorm. sasgebouw en prepareren muntitie) - ca. 1915
  • B4 (voorm. perserij) - ca. 1930
  • B5 (voorm. productie- en beproevingsgebouw) - ca. 1930
  • B6 (voorm. valproevengebouw) - ca. 1930
  • B7 (voorm. schudproevengebouw) - ca. 1930
  • B8 (voorm. schudproevengebouw) - 1930
  • B9/B10 (voorm. buskruitmagazijn) - 1914-?15
  • B11 (voorm. magazijn voor springstoffen) - ca. 1914-?15
  • B12 (voorm. magazijn voor monsters buskruit en schietkatoen) - ca. 1914-?15

Vervolgens heeft de gemeente op 20 oktober 2006 in totaal 18 nieuwe panden en objecten op de gemeentelijke monumentenlijst geplaatst:

  • 29 (voorm. controle, opslag en drukkerij) - 1900
  • 46 (voorm. werkplaats en kantoor) - 1895
  • 57 (voorm. sasgebouw, kardoezen en lichtbakken) - 1896
  • 112 (voorm. persgebouw) - 1917
  • 162 (voorm. proefnemingsfaciliteit, springkuil voor munitieproeven) - 1918
  • 200 (pomphuis brandpomp) - 1895-1901
  • 269 (voorm. magazijn) - 1928
  • 379 (voorm. karbiet-installatie)
  • 415 (voorm. samenstellen munitie) - 1951
  • 420 (voorm. samenstellen munitieonderdelen) - 1952
  • 428 (voorm. proefnemingsfaciliteit voor het testen van slaghoedjes) -1957
  • 429 (voorm. HBO-schietbanen en laboratoria) - 1958
  • Schuilgang onder gebouw 335 - 1957
  • A5 (voorm. werkplaats) - 1924
  • A6 (voorm. werkplaats) - 1924
  • A7 (voorm. werkplaats met uitbreiding wagenmakerij) - 1916-?21
  • A12 (voorm. magazijn wasinrichting, waslokaal en brandweer) - 1916-?21
  • buizenstelsel langs oost-west richting voor gebouwen 57, 46 en 112/29

Op 17 januari 2007 zijn hier vervolgens nog aan toegevoegd als gemeentelijk monument:

  • 91 (voorm. patronenmagazijn en waterzuivering) - 1910
  • schuilgang onder 322 (schuilkelder met 2 ingangen, z/w-hoek in 335 en n/o-hoek in 330)

Op 6 april 2007 tenslotte zijn twee structuurelementen op de gemeentelijke monumentenlijst geplaatst:

  • ?Het Zwarte Pad?
  • noord-zuid tracĂ© Hemspoorlijn
 

Gepubliceerd: 11-04-2007
Bewerkt door: Cees Kingma