Beklemmende jaren

Beklemmende jaren

Kroniek van Wormer in de Tweede Wereldoorlog

5 Mei-Comité Wormer

Woord vooraf

Velen in Wormer bewaren herinneringen aan de oorlogsjaren. Het zijn flarden, als in een droom of als in een film met veel flash-backs. Met wat fantasie is er een keurig afgerond verhaal van te maken met veel spanning en sensatie.
Dat is hier niet gedaan. Deze kroniek van Wormer in de Tweede Wereldoorlog kent geen opbouw naar een hoogtepunt. Het is een verzameling fragmenten, soms spannend, soms banaal, soms angstaanjagend, soms vervelend. Het geeft alles bij elkaar een beeld van het leven in een Noordhollands dorp in de jaren 1940-1945.

De inval van de Duitse troepen in mei 1940 had geen directe gevolgen voor Wormer. Wellicht daarom werd het onderdeeltje van het bezettingsleger dat op vrijdag 17 mei, een week nadat de oorlog over Nederland was gekomen, de gemeente binnentrok, enigszins afstandelijk, neutraal bekeken. Niemand besefte toen dat dat het begin was van een vijfjaren durende periode waarin het regime steeds strenger zou worden.
Hoewel ook in Wormer mensen door de oorlogsomstandigheden omkwamen, gevangen werden gezet of anderszins ontberingen moesten lijden, bleef het hier, in vergelijking met andere plaatsen en streken, eigenlijk nogal rustig. Het nam niet weg dat de inwoners van Wormer kennis maakten met alle facetten van de oorlog: er vielen bommen, er werd uit vliegtuigen geschoten, er werden razzia's gehouden, er werden bezittingen in beslag genomen, er werden Duitsers ingekwartierd, er werd honger geleden.
Een groot deel van de oorlog ging letterlijk over de hoofden van de inwoners van Wormer heen. Het overvliegen van soms 1100 bommenwerpers en jagers, het resonerend geluid van duizend vliegtuigmotoren wekte spanningen en emoties op die sterk in de herinnering leven van hen die de oorlog meemaakten, maar die voor latere generaties moeilijk invoelbaar zijn.
En er waren zoveel vragen die we nu nog niet kunnen beantwoorden. De oude Duitse soldaat die in Wormerveer tussen de burgers in de trein stond, zich met zijn figuur geen raad wist, zijn geweer liet vallen en het moeizaam weer opraapte, hadden we daar medelijden mee? De Duitse soldaat die met een handgranaat zelfmoord pleegde aan de Noorderweg in de Wijde Wormer, wat bewoog hem? De Amerikaanse jachtvliegers die opdracht hadden om alle verkeer in Holland lam te leggen en daarom schoten op alles wat bewoog, waardoor voor het station van Wormerveer een jongetje aan flarden werd geschoten, waren dat onze helden?
Het was een beklemmende tijd, een tijd vol angst en spanning, een tijd vol onzekerheid, met toch, soms op de meest onverwachte momenten, uitbarstingen van vreugde. Met na alle ellende de bevrijding. Dat jubelende gevoel van vrijheid en hernieuwde eenheid, de spontane buurtfeesten, de dadendrang tot wederopbouw. Maar ook toen droefenis, vanwege het verlies van familieleden en bekenden die de bevrijding niet meer mochten meemaken, vanwege ook het terugkeren van de vooroorlogse scheidslijnen die taaier bleken dan in de bevrijdingsroes gedacht.

De herinneringen, opgetekend in deze kroniek, werden verzameld door Bram en Klaas Kemp; Koos Jonker schifte en redigeerde ze. Hun inspanningen staan aan de basis van dit boekje. Aan hen in de eerste plaats hoort dank te worden betuigd.
Vele anderen zijn wij daarnaast dank verschuldigd voor hun medewerking. Met name noemen we: de heer N. Mol, mevrouw H.G. Mol, de heer Piet Sinkeldam, de heer Theo van Velzen, mevrouw P. van Velzen-Baars, de heer G. Grandiek, de heer G.E.J. Bleekert en de heer G. Volger, allen te Wormer, de firma Gerkens B.V. te Wormer, de gemeente-archieven van Wormer, Alkmaar, Beverwijk en Velsen, de beheerders van de archieven van de korfbalvereniging Groen-Geel te Wormer en zwembad Het Zwet te Wormer, het Rijksinstituut voor Oorlogsdocumentatie te Amsterdam en het Rijksarchief Noord-Holland in Haarlem.

Wormer, november 1988
5 Mei-Comité

Inleiding

Wormer was anders in 1940. Geen zeshoge flatgebouwen, geen winkelcentrum zoals we nu kennen, geen tennisclubs en dorpstheater. Het dorp was een eenvoudig langgerekt lint van woningen van de Zaan tot aan Jisp met wat uitsteeksels hier en daar, als Mariastraat, Eendrachtstraat, Badhuisbuurt. In het westen van het dorp lag als in een winkelhaak de Knollendammerstraat, op elkaar gepropte arbeidershuizen, die reikten naar Oost-Knollendam maar daarvan werden gescheiden door een kaal en winderig stuk dijk, zoals nu nog. Knollendam had nog een kerk maar de wijk over de wegsloot was er nog niet. De Nieuweweg vormde de enige directe verbinding met de rest van de Zaanstreek maar op het gebruik van die verbinding stond als het ware een boete want om over de Zaanbrug te komen moest tol worden betaald.

Meer dan nu waren de 5000 hier wonende mensen afhankelijk van de industrie, met fabrieken die in het zuidwesten langs de oevers van de Zaan een vrijwel aaneengesloten muur vormden. De voor de bevolking verreweg belangrijkste industrie was 'De Eendracht', de papierfabriek aan het Zaandammerpad. Hier en in de fabrieken langs de Zaan waar cacaobonen werden ontvet en verpoederd en rijst en gort werden gepeld, werkten 1150 mensen, wat betekende dat ongeveer tachtig procent van de bevolking direct of indirect voor zijn inkomen van deze bedrijven afhankelijk was. De rest vond een bestaan in de veehouderij en in bezigheden als de beroepsvisserij. Hoewel de lonen in het algemeen laag waren, was het grote voordeel van werken op een fabriek dat er het jaar rond inkomen was, in tegenstelling tot veel seizoensafhankelijk werk in landbouw en veeteelt. De industrie was in dat opzicht aantrekkelijk. En als gevolg van de industriële bedrijvigheid groeide Wormer: tussen 1910 en 1940 verdubbelde het inwonertal.

Wat de mensen in Wormer vooral wilden, in de periode vanaf 1933 toen Hitler in Duitsland aan de macht was gekomen en er van de oosterbuur een groeiende dreiging leek uit te gaan, was dat het hier rustig zou blijven. 'Je weet wel watje hebt, maar je weet niet watje krijgt.' En, zo dacht men, het zou ook wel meevallen. De Eerste Wereldoorlog lag menigeen nog vers in het geheugen maar de grote mogendheden hadden Nederland toen ongemoeid gelaten. Ook deze keer zou Nederland wel weer de dans ontspringen, zo verwachtte men.

UITVOERING BOEK:

Uitvoering/Formaat:Softcover, 16,5 x 23 cm
Aantal pagina's:80
ISBN:90-66 11381 2
Uitgave:Een uitgave van Inmerc BV te Wormer en het 5 Mei-Comité Wormer