Zaanse deurkalven

Tussen deur en bovenlicht

Zaanse deurkalven

door: Peter Roggeveen

Deurkalven zijn er in soorten en maten. De horizontale dorpel tussen de deur en het bovenlicht kent veel variƫteiten, soms sober uitgevoerd met slechts een jaartal, dan weer uitbundig met allerlei fraai gesneden voorstellingen. Deurkalven waren in vroeger eeuwen feitelijk de voorlopers van de huisnummers.
Met deurkalven is ook iets opmerkelijks aan de hand. Soms reizen ze van hot naar her. Ze zitten niet meer op hun oorspronkelijke plek en overleefden de sloop om elders weer op te duiken. Ze bleven gespaard, waarschijnlijk omdat er iets bijzonders vanuit ging of omdat het ambachtelijke houtsnijwerk bewondering opriep. Bij een verbouwing werden ze soms weer op een andere plaats van het oorspronkelijke huis aangebracht, maar ook kregen ze niet zelden een nieuw leven aan een ander pand, elders in de streek. Een vroege vorm van hergebruik.
In de Zaanstreek zijn nog een flink aantal deurkalven te ontdekken. Van weer andere rest alleen een foto. Maar allemaal hebben ze hun eigen verhaal. Die verhalen omvatten ruim vier eeuwen, vanaf het oudst bekende deurkalf uit 1592 tot de meest recente exemplaren uit het heden.
De zoektocht naar het verhaal achter de deurkalven uit de 17e en 18e eeuw betekent als vanzelf een duik in de historie, naar de bewonersgeschiedenis van het betreffende pand, naar de Zaanse houtbouw door de eeuwen heen met het wisselend kleurgebruik en de modetrends van de gevels. Ook deurkalven blijken onderhevig aan mode. In de loop van de 18e eeuw raakten ze gaandeweg uit de gratie als versieringsobject. De laatste tientallen jaren duiken ze echter weer op in de Zaanstreek. Het deurkalf lijkt bezig aan een voorzichtige opmars. Met regelmaat zijn er weer bewoners van Zaanse woningen die hun panden sieren met eenjaartal of tekst in een deurkalf.

Inleiding

door Cor en Wim Visser

Een timmerfabriek met een passie voor deurkalven en alles wat met Zaanse houtbouw te maken heeft. Zo mag je de voorliefde van Cor en Wim Visser gerust noemen. De laatste 25 jaar hebben ze zich steeds meer gespecialiseerd in restauratiewerk en nieuwbouw in historiserende Zaanse stijl. Het 75-jarig bestaan van timmerfabriek K. Visser & Zonen is voor beiden dan ook een uitgelezen mogelijkheid om het belang van het Zaans historisch erfgoed te benadrukken in een boek dat deurkalven als verbindend thema heeft.
Deurkalven zijn er in soorten en maten. De horizontale balk tussen de deur en het bovenlicht kent veel variƫteiten, soms sober uitgevoerd met slechts een jaartal, dan weer uitbundig versierd met fraai snijwerk van allerlei voorstellingen. Deurkalven waren in vroeger eeuwen feitelijk de voorlopers van de huisnummers. Vaak dienden ze als uithangbord om voorbijgangers attent te maken op het ambacht van de bewoner. Een bekend voorbeeld daarvan is de gaper als symbool voor de drogist.
Met deurkalven is ook iets opmerkelijks aan de hand. Soms reizen ze van hot naar her. Ze zitten niet meer op hun oorspronkelijke plek, overleefden de sloop en duiken elders weer op. Ze bleven gespaard, waarschijnlijk omdat er iets bijzonders vanuit ging, ze herinneringen opriepen of omdat het ambachtelijke houtsnijwerk bewondering opriep. Bij een verbouwing werden ze soms weer op een andere plaats van het oorspronkelijke huis aangebracht, maar ook kregen ze niet zelden een nieuw leven aan een ander pand, elders in de streek. Een vroege vorm van hergebruik.
Met de nodige speurzin zijn in de Zaanstreek nog een flink aantal deurkalven te ontdekken. Van weer andere rest alleen een foto. Maar allemaal hebben ze hun eigen verhaal. Die verhalen omvatten ruim vier eeuwen, vanaf het oudst bekende deurkalf uit 1592 tot de meest recente exemplaren uit het heden. Dat er geen oudere exemplaren in de Zaanstreek zijn te vinden is het directe gevolg van de aanwezigheid van Spanjaarden in de streek die hier tussen 1572-1576 stevig huis hielden en legio houten huizen in vlammen deden opgaan. De zoektocht naar het verhaal achter de deurkalven uit de 17e en 18e eeuw betekent als vanzelf een duik in de historie, naar de bewonersgeschiedenis van het betreffende pand, naar de Zaanse houtbouw door de eeuwen heen met het wisselend kleurgebruik en de modetrends van de gevels.
Ook deurkalven blijken onderhevig aan mode. In de loop van de 18e eeuw kregen ze het zwaar te verduren. Ze raakten uit de gratie als versieringsobject. Ze maakten plaats voor rijkelijk versierde bovenlichten, boven fraai gebeeldhouwde voordeuren. Ook in de 19e en 20ste eeuw is er weinig aandacht voor het deurkalf. Dat verandert echter in deze eeuw. Het deurkalf lijkt weer terug van weggeweest. Met regelmaat zijn er weer bewoners van Zaanse woningen die hun panden sieren met eenjaartal of tekst in een deurkalf.

UITVOERING BOEK:

Uitvoering/Formaat:Hardcover, 23 x 24 cm
Aantal pagina's:152
Auteur:Peter Roggeveen
Vormgeving:Rolf Kliffen, Kunstdrukkerij Mercurius, Westzaan
Fotografie:Jeroen Breeuwer e.a.
ISBN:978-9078381-17-4
Uitgave:Stichting Uitgeverij Noord-Holland