Het behouden land

Kalverpolder 1000 jaar cultuurhistorie

Door: D. Kerssens

Een uniek boek over de geschiedenis van de Kalverpolder, waarvan de geschiedenis ca. 1000 jaar teruggaat in de tijd. Auteur van het boek is Dick Kerssens, een bekend historicus en publicist uit Zaanstad, die onderzoek heeft gedaan en materiaal heeft verzameld over het gebied.

Het is een boeiend verhaal met o.a. beelden uit het verleden die niet eerder zijn gepubliceerd. Soms ook van personen, waarvan de namen nog steeds leven bij het publiek.

Er is nooit eerder een beschrijving gegeven van het ontstaan en het gebruik van de Kalverpolder. Het boek toont aan hoe uniek dit gebied is en waarom het voor het nageslacht behouden moet blijven.

Voorwoord

drs. J.M. de Vries, dijkgraaf Hoogheemraadschap Hollands Noorderkwartier

T CALF van outs Hallaerts Broeck, zo komen we de Kalverpolder tegen op de in 1680 uitgegeven kaart van het toenmalige Hoogheemraadschap van de Uitwaterende Sluizen. Broeck was destijds de gangbare benaming voor laag gelegen, drassig of dikwijls met water bedekt land. Dat klopt precies, want erg droog kan de tussen de Zaan, de Enge Wormer en de Wijde Wormer ingeklemde Haaldersbroek niet zijn geweest. Na de droogmaking van de Wijde en Enge Wormer werd de situatie er niet beter op. De 'ruimte voor water' nam door de landaanwinning sterk af en het peil op de Zaan en de ermee in verbinding staande sloten en vaarten steeg. De Haaldersbroekers vroegen daarom in 1637 permissie hun land te mogen bepolderen door er een ringkade omheen te leggen. Met behulp van een molen werd het overtollige water uit de nieuwe Kalverpolder in de Zaan gepompt.

De poldermolen maakte in 1922 plaats voor een zogenaamde Amerikaanse windmotor. Die bood ten opzichte van de bekende oude Hollandse watermolen verschillende voordelen. De windmotor kon bijvoorbeeld al bij heel weinig wind malen. Hoewel er in Noord-Holland zeker vijftig windmotoren hebben gestaan, resteren er nu nog maar een paar. De windmotor van de Kalverpolder is een van de weinige overgebleven exemplaren en geniet terecht de status van monument.

De Kalverpolder is echter om meer redenen bijzonder. We vinden hier onder de rook en vaak ook de geur van de Zaanse industrie nog steeds het oude behouden land van een verstilde polder met echt hoog water in de sloten. De wentelende wieken van de molens van de Zaanse Schans vervolmaken het beeld. Kwetsbare veenweidegebieden als de Kalverpolder vereisen echter wel extra zorg en aandacht. Slechts door nauw overleg tussen alle partijen en een zorgvuldige afweging van de verschillende belangen kan tot een verantwoord beheer worden gekomen. Hengelsportvereniging Esox '55 is een van die partijen en bovendien een zeer actieve. De bemoeienissen van de vereniging resulteerden in een Integraal Visstandbeheer- en Inrichtingsplan.

In het kader hiervan gaat het Hoogheemraadschap Hollands Noorderkwartier binnenkort buiten het reguliere onderhoud om extra baggeren waarbij ook de kleinere waterlopen worden meegenomen.

De uitgave van een poldergeschiedenis door Esox '55 is een nieuw teken van de grote betrokkenheid van de vereniging. Het Hoogheemraadschap ondersteunt dit initiatief van harte, mede omdat het relevant is voor de beleidsvorming. Zowel de nota Belvédère uit 1999 als de verleden jaar door het kabinet uitgebrachte Nota Ruimte pleiten voor een ontwikkelingsgerichte benadering van onze cultuurhistorie. Een goede kennis van de wording en ontwikkeling van het gebied door de eeuwen heen is dus onmisbaar bij de bepaling van een verantwoord beleid.

De in 1994-1995 totaal gerestaureerde windmotor 'De Hercules' is tenslotte momenteel nog volop in bedrijf. Weliswaar staat naast de molen sinds 1992 een klein elektrisch gemaaltje, maar dat springt alleen bij wanneer er te weinig of geen wind is of deze uit de verkeerde hoek waait. De oude balans uit de 17e eeuw tussen water, wind en land is dus in de Kalverpolder in feite nog aanwezig. Nu we geconfronteerd worden met het opwarmen van het klimaat extra neerslag en stijging van de zeespiegel moet er een nieuw evenwicht worden gevonden. Uit de historie van het behouden land van de Kalverpolder vallen vast en zeker de nodige aanwijzingen te vinden over hoe we daarbij te werk moeten gaan.

Inleiding

In den beginne was er een stukje land omringd door de Zaan en de Wormer. Dat stukje land was woest en drassig en het water heerste over het land. Het werd ontgonnen en bedijkt en het zou behouden blijven tot heden ten dage.

Het weer begin januari 2005 is bijzonder zacht. Regen en wind hebben het nieuwe jaar ingeluid. In de Kalverpolder golft het dorre riet door de felle windvlagen. Hoge golven worden in de Nieuwe Vaart en de Grote Dors hoog opgewaaid in oostelijke richting. De eenzame fuikstokken steken fel af tegen de wal waar verlaten nesten van meerkoeten met schuim bedekt zijn. In de zwarte sloten wacht onzichtbaar de snoekbaars op zijn prooi. De Amerikaanse windmolen staat trots en tekent zwart af als een figurant voor het levende decor van de polder en maalt rustig het overtollige water in de ringvaart van de Wijde Wormer. Op sommige weilanden die onder water staan, zwemmen ganzen, eenden en andere watervogels. Zwanen zwemmen met opgebold verenkleed voor de wind op de Dors.

In het westen het silhouet van met blote benen malende windmolens aan een grauwe hemel waaraan onheilspellende zwarte wolken door de zware westenwind worden opgejaagd. Schapen bijeen gedromd staan te grazen met hun kont in de wind, straks zullen de ooien weer lammeren krijgen. Sinds de bedijking van de polder in 1637 beukten al vele westerstormen de ringdijk. Zo is het altijd geweest als het niet wintert. Het lijkt wel alsof de felle winter de polder zijn rug heeft toegekeerd, niets duidt nog op een naderende koudegolf. Maar men weet het nooit. Het oude land, het overgebleven stukje land van de polder dat praktisch nooit bebouwd is geworden, ligt er stil bij. Het is het behouden land, het restant dat nog over is en ons herinnert aan de noeste arbeid van ons voorgeslacht. Dit unieke landschap met zijn twee verschillende ont-ginningsgebieden verdient aandacht in deze tijd. Velen beseffen niet welke bijzondere waarde er aan dit landschap gehecht moet worden. Voor de rest van het overgebleven poldergebied is het reeds vijf voor twaalf. Aan de zoom zijn reeds enkele moderne gebouwen verrezen. De eerste aantasting komt in de jaren dertig bij het aanleggen van de Leeghwaterweg als aansluiting op de Julianabrug. Eeuwenlang deed de overzetter zijn taak en voerde zijn passagiers vice versa over de Zaan. De laatste overzetter is vanwege de bouw van de brug niet meer nodig en wordt afgedankt. De aanleg van de Leeghwaterweg brengt ook onteigening van stukken land met zich mee. Als een mes snijdt de weg door het polderland met rechts daarvan de oorspronkelijke bewoning als beschermd dorpsgezicht.

Meer naar het zuiden de moderne bebouwing die verwezenlijkt werd omdat een oud bestemmingsplan dit nu eenmaal bepaalde. De plannen in de jaren zestig van de vorige eeuw om de polder te bebouwen hingen als het zwaard van Damocles boven onze hoofden. Het was een regelrechte zegen dat dit onheil van ons afgewend werd. Toch werd aan de noordzijde van de Leeghwaterweg een school gebouwd, waar men niet onderuit kon komen. Maar de bouw van het moderne Zaans Museum zou de gemoederen bezighouden.

Het is 1 maart. Fijne sneeuw, uit het westen aangevoerd, jaagt over de velden. De molens en de groene huisjes staan als het ware bijeengedromd in een witte wereld en hier en daar kringelt uit de schoorstenen grijze rook die zich mengt met de sneeuw. Terwijl het nieuwe leven zich alweer aandient wacht het behouden land als verstild op de onbekende toekomst.

UITVOERING BOEK: