De bouw van Stoommeelfabriek “De Vrede”

Bouw van Stoommeelfabriek “De Vrede” in 1918 Foto Gemeente Archief Zaanstad

Bouw van Stoommeelfabriek “De Vrede” in 1918 Foto Gemeente Archief Zaanstad

De geheel solitair opgestelde Stoommeelfabriek “De Vrede” in de Achtersluispolder in Zaandam. Deze foto is van omstreeks 1924. Foto Gemeente Archief Zaanstad

Op 25 januari 1917 wordt er een “STAAT van UIT TE VOEREN WERKEN”, behoorende bij het contract tusschen den Weledelen Heer Hugo Albertus Odyk, als Directeur van C. Kamphuys' Fabrieken gevestigd te Zaandam en Jacob van Sante te Zaandam, in duplo opgemaakt en geteekend.

Deze beschrijving van uit te voeren werkzaamheden is opgesteld op briefpapier van:

Jb. VAN SANTE - ZAANDAM
Gedempte Gracht 46a
Aannemer Timmer, Metsel en
andere Bouwkundige Werken

In deze beschrijving van uit te voeren werkzaamheden worden o.a. de navolgende gebouwen genoemd:

• ketelhuis, inwendig 20 x 18 meter,
  muurhoogte 8 meter boven vloer
• machinekamer, inwendig 28,50 x 13 meter,
  muurhoogte 10,50 meter uit onderkant fundeering
• reinigingsgebouw, inwendig 12 x 14 meter,
  inclusief elevatortoren
• molengebouw, inwendig 36 x 14 meter
• pakhuis, inwendig 12 x 16 meter,
  inclusief waterreservoirtoren

De hoogte van reinigingsgebouw, molengebouw, pakhuis, elevatortoren en waterresrvoir overeenkomstig de plannen van den architect S.B. van Sante te Zaandam.

Verder bevat deze staat een overzicht van een aantal standaard werkzaamheden zoals het graven der funderingssleuven, het plaatsen en verwijderen der benoodigde kistdammen, het verwerken van 2000 m3 zand tot ophooging en aanvulling van het terrein en het pompen voor het drooghouden der funderingen. Verder worden er 2600 heipalen ter lengte van 12, 13, 14, 15 en 16 meter geleverd en ingeheid. Ook de lichtgewapende betonfundatien met hardsteenen stelblokken voor de machinerien in de machinekamer en voor de ketels en schoorsteenkanalen en voor de economiser in het ketelhuis zijn inbegrepen. Naast het aanbrengen van alle ketelbemetselingen in hardgrauwe steen en in vuurvaste steen.
Ook het uitvoeren van alle voor bovengenoemde bouwwerken benoodigde binnen- en buitenmuurmetselwerken en het voegwerk van in het zicht blijvende buitenmuurwerk is inbegrepen.

Belangrijke onderdelen van het gebouw zijn echter “Niet begrepen onder de uit te voeren werken door Jb. van Sante”. Daaronder vallen o.a.

• de gewapendbeton constructie:
  het maken van de groote silo van 50 cellen van gewapendbeton, de 5 gewapendbeton cellen in het reinigingsgebouw, het afwerken der gewapendbetonwerken van de groote silo en van de 5 cellen. Verder worden niet inbegrepen alle funderingen en voetingen van alle kolommen en onder alle binnen en buitenmuren van reinigingsgebouw, beide torens, pakhuis en molengebouw, alle gewapendbeton kolommen, alle gewapendbeton balken, alle gewapendbeton vloeren, alle gewapendbeton trappen, de gewapendbeton constructie bij de topbewerking van de elevatortoren, de gewapendbeton constructie van het waterreservoir met toebehoren op den waterresrvoirtoren.
  (Jb. van Sante is wel verantwoordelijk voor de bepleistering met portlandcement van de onderkant van de gewapendbeton vloeren en van de gewapendbeton trappen)
• de ijzer constructie:
  de ijzeren bekapping op machinekamer, de ijzeren bekapping op ketelhuis en de ijzeren trekschoorsteen.
  (Jb. van Sante is wel verantwoordelijk voor de hulp bij het stellen der ijzeren bekappingen op machinekamer en ketelhuis en het aanbrengen van houten bekappingen op de machinekamer en het ketelhuis. Zoals ook alle andere houten bekappingen op het reinigingsgebouw, molengebouw, pakhuis, silogebouw en de beide torens.)
• de bouwkosten van eventueel te bouwen woningen voor personeel.
• het vervoeren en stellen van ketels en machinerien en de hulp bij het vervoeren en stellen van de werktuigen en machinerien voor het meelfabricagebedrijf.
• de kosten der installatie van de electrische licht- en krachtinstallatie en de sprinklerinrichting.
• het loon van ondergeteekende Jb. van Sante.

Genoemde werken zullen worden uitgevoerd volgens de ontwerpen en nadere gegevens van den architect S.B. van Sante te Zaandam.

Het bestek van dit complexe gebouw past ruimschoots op twee kantjes van het briefpapier van Jb. van Sante.

Op een bijgevoegde handgeschreven brief worden de diverse kosten berekend. Buiten de berekening blijven o.a.:

• kosten van de uitvoerder Theodorus Jacobus van Sante
• kosten voor de gewapendbeton werken
• kosten van door derden uitgevoerde werken

De aanneemsom voor dit gebouw bedraagt Fl. 325.000. Het honorarium voor Jb. van Sante bedraagt Fl. 13.000. Een opmerkelijke clausule in het contract is dat voor elke duizend gulden overschrijding van de aanneemsom het honorarium van Jb. van Sante met honderd gulden wordt gekort. Mochten daarentegen de kosten van bouw minder bedragen dan de geraamde Fl. 325.000 zal er een premie worden uitgekeerd van honderd gulden voor elke som van duizend gulden die minder worden uitgegeven dan de aanneemsom.

Op 7 maart 1917 vraagt C. Kamphuys' Fabrieken uit Zaandam aan het College van Burgemeester en Wethouders der gemeente Zaandam een bouwvergunning voor de stichting van een fabriek op een terrein, gelegen aan Zijkanaal H te Zaandam.
Deze bouw zal geschieden volgens het ontwerp en onder hoofdleiding van den architect S.B. van Sante te Zaandam, terwijl met de uitvoering is belast de heer Jb. van Sante, aannemer te Zaandam.

Deze aanvraag is geschreven op briefpapier van:

S.B. van Sante
Architect - Leeraar M.O.
Directeur der Burger Avondschool
Zaandam.

S.B. van Sante was werkzaam op verschillende architectenbureaus tot hij zijn eigen bureau oprichtte. Hij was o.a. in het bezit van een tekenakte M.O. en hij was directeur van de Gemeentelijke Avondschool voor Nijverheidsonderwijs te Zaandam van 1914 tot 1929.
Van Sante had reeds in 1911 het pakhuis “Nederland” ontworpen voor de firma C. Kamphuys. Verder heeft hij o.a. het St. Jansziekenhuis in Zaandam en de R.K. kerk te Grootebroek ontworpen.

In de Omschrijving, behoorende bij de aanvrage om bouwvergunning voor de te stichten fabriek voor C. Kamphuys' Fabrieken te Zaandam van 7 Maart 1917 wordt het volgende beschreven:

• De voetingen zullen worden gemaakt van gewapend beton
• De geheele silo zal worden gemaakt van gewapend beton, exclusief de bekappingen, welke van hout gemaakt zullen worden en met pannen en mastiek gedekt zullen worden
• De vloeren, balken en kolommen zullen worden gemaakt van gewapend beton
• Alle bekappingen van de overige gebouwen eveneens te maken van hout, te bedekken met pannen en mastiek
• De buiten en binnenmuren te metselen van klinker in portlandcementspecie of schelpkalktrasmeelspecie
• De privaten voor de werklieden zullen worden ingericht met waterclosets. Bij deze privaten te maken een beerput van 5 m3 inhoud met overloop naar Zijkanaal H
• De drinkwatervoorziening zal plaats hebben door 2 regenwaterbakken, ieder groot 4 m3
• Het fabrieksgebouw met toebehooren komt op een terrein te staan buitendijks van den Polder Buitendijks volgens de hierbij gaande situatieteekening
• De toegang naar het bouwterrein gaat over den dijk van den Polder Buitendijks, welke dijk op den kruin met eene klinkerbestrating zal worden verhard.

Uit een bijgevoegde brief van 28 Maart 1917 van H.H. de Haan, Notaris aan de Keizersgracht 260 te Amsterdam, blijkt dat de “Naamlooze Vennootschap C. Kamphuys' Fabrieken” op den 3 Januari eigenaar is geworden van het terrein in den Polder Buitendyks.

Op 31 Maart 1917 stuurt H.A. Odijk, directeur van C. Kamphuys' Fabrieken opnieuw een brief naar het College van B&W waarin hij mededeelt dat: “De dijk loopende langs den polder Buitendijks te Zaandam een openbare weg is in den zin van de verordening op het bouwen in de gemeente Zaandam.” Als bewijs voor deze bewering stelt hij verder:

Passagiersschip m.s. Orsova bij zijkanaal H en “De Vrede”. Datering: 05-1974 Collectie: Foto-afdrukken Gemeentearchief Amsterdam Vervaardiger: Guido Hoogewoud

De Achtersluispolder in juli 1962. Foto Gemeente Archief Zaanstad

1. Eene verklaring van het Polderbestuur, dat de dijk sedert onheugelijke tijden feitelijk voor een ieder toegankelijk is en geweest is
2. Een uittreksel uit de koopacte, waaruit blijkt dat het gedeelte dijk, loopende vanaf den Noorder Y en Zeedijk tegenover de Algemeene Begraafplaats tot aan het terrein van den bouw en er langs, belast is geworden met de erfdienstbaarheid van “WEG” zoodat daardoor in GEEN geval de vrije toegang over dien dijk kan worden belemmerd

Bij deze brief is een afschrift gevoegd van de Dijkgraaf en de secretaris van het bestuur van de Achtersluispolder te Zaandam. Op 14 April 1917 schrijft de “Commissie voor Openbare Werken” aan de gemeenteraad van Zaandam dat volgens haar meening de dyk langs den polder Buitendyks te Zaandam in den zin der bouwverordening een openbare weg is, zoodat er geen bezwaar bestaat, de door de N.V. Kamphuys' Fabrieken gevraagde vergunning tot den bouw van een fabriek aan dien dyk te verlenen.
Op 7 Mei 1917 schrijven het College van B&W van Zaandam “dat tegen de voorgenomen bouw bij Burgemeester en Wethouders geen bedenkingen bestaan en alzoo gunstig op het verzoek wordt beschikt.”

Op 27 maart 1917 schrijft C. Kamphuys' Fabrieken een prospectus uit waarin de openstelling van een inschrijving op “1500 6pCt. Preferente Cumulatieve Winstdeelende Aandeelen à f 1000 aan Toonder tot een koers van 100 pCt.” wordt aangekondigd.

De prospectus vervolgt:
“Aard van het bedrijf. De Firma C. Kamphuys werd in 1853 opgericht; hare rijstpellerij ving het bedrijf aan in 1865. De laatste eenige firmant, thans directeur, de Heer H.A. Odijk, trad in 1881 in de zaak.
Ter vervanging van de aanvankelijk kleine fabriek werd de tegenwoordige pellerij te Zaandam in 1900 voltooid, sedert geheel op de hoogte van den tijd gehouden, en geleidelijk uitgebreid. Op het oogenblik is de rijstpellerij een van de grootste van ons land. Van den totalen rijstinvoer werd in de laatste jaren 20 à 25 pCt. door de firma C. Kamphuys verwerkt. De gepelde rijst vindt in het binnenland ruimen aftrek, doch in normale tijden wordt het grootste deel geëxporteerd.
In den laatsten tijd had de firma C. Kamphuys daarnevens eene cacaofabriek te Zaandam in bedrijf gebracht, welke zeer bevredigende resultaten oplevert.
Het ligt in de bedoeling met instandhouding van beide bedrijven over te gaan tot oprichting van eene geheel modern ingerichte meelfabriek, voor welke doel een zeer gunstig terrein aan het Noordzee-Kanaal is verkregen. ”

Een luchtfoto van de Achtersluispolder waaruit de geïsoleerde ligging van het gebouw “De Vrede” blijkt. Deze foto is van omstreek 1968. Foto KLM Aero Carto - Gemeente Archief Zaanstad

In het archief van de familie Gort bevinden zich een aantal taxatie rapporten van het complex “De Vrede”.
Er is bijvoorbeeld een zeer gedetailleerd taxatierapport uit december 1943:

Opstallen, Machinerieën en Gereedschappen betreffende De Meelfabriek “De Vrede” staande en gelegen aan het Zijkanaal H en toebehoorende aan de N.V. C. Kamphuys' Fabrieken Zaandam.

Bronnen:

• Gemeente Archief Zaanstad
• Archief familie van Sante
• Archief familie Gort
• Gemeente Archief Amsterdam

Dit is een artikel uit een serie artikelen over de Stoommeelfabriek ‘De Vrede’ in de Achtersluispolder in Zaandam. Deze serie begint met het artikel: Het meest sinistere en mysterieuze industriële gebouw in Zaandam.
Text: Cees Kingma - oktober 2005 Beeldmateriaal: Archief Cees Kingma Tenzij anders aangegeven.