De Rode Zaan

Honderd jaar strijd en solidariteit

Vibeke Kingma

'De Rode Zaan' vertelt het verhaal van honderd jaar strijd en solidariteit in de Zaanstreek. Zaankanters spelen hierin de hoofdrol. Zaankanters die zich hebben ingezet voor betere arbeidsvoorwaarden en voor de emancipatie van de arbeiders. Markante persoonlijkheden worden geschetst door diverse auteurs. De molenaarsknecht Klaas Ris uit Westzaan, de eerste vrouwelijke gemeenteraadsleden, de eerste socialistische wethouder van Nederland, een communistische verzetsman, een munitie-arbeider die opklom tot directeur van een van de eerste arbeidsbureaus. Zij staan symbool voor alle Zaankanters die op eigen wijze hebben bijgedragen aan de strijd voor een betere toekomst.
Bijzonder is het fotokatern waarin de fotograaf Hannes Wallrafen een geheel eigen beeld geeft van de 'Rode Zaanse familie' op basis van interviews, foto's uit familiealbums en geënsceneerde foto's.

Het rode verleden van de Zaanstreek: op toegankelijke wijze laat de publicatie u kennis maken met een hoofdonderwerp uit de geschiedenis van de Zaanstreek.

Van je hart geen moordkuil maken

Ruud Vreeman

De bewoner van het Vissershop wijst naar de overkant van de Zaan. 'De havenbuurt, daar woonden de communisten en hier de sociaal-democraten'.

Alhoewel de huidige politieke samenstelling van de Zaanse bevolking vergelijkbaar is met veel steden in ons land, is er nog dagelijks de confrontatie met het verleden van de 'Rode Zaanstreek'. Je hoeft maar door de straten te rijden: Gerhard, Domela Nieuwenhuis, Troelstra, Marx, Wibaut, Avelink, Den Uijl, Albarda...

En natuurlijk Willem Drees, waarvan het portret, door de PvdA aan mij geschonken, in de burgemeesterskamer hangt. Ik wist niet dat hij in 1904 door Jan Duijs, de eerste SDAP-wethouder in Zaandam en in die tijd secretaris van de SDAP-afdeling Amsterdam IX, als achttienjarige was ingeschreven als lid.
Gek, dat de oprichter van het NVV, Henri Polak, nooit een plaats heeft gekregen, of Vliegen, de meer vakbondsgerichte SDAP-voorman. En waarom niet de bekende communisten als Wijnkoop en Ravesteijn?

Niet alleen de straten wijzen naar het 'rode' verleden, ook scholen, verenigingen en sociale organisaties dragen namen die verwijzen naar de 'rode zuil'. Scholen als 'De Mei' en 'Herman Gorter', woningbouwverenigingen als: 'De Arbeid' en 'Volkshuisvesting', het fanfareorkest 'Onderling Genoegen'. Sporen van de 'rode familie' zijn er dus genoeg.

De vroege industrialisatie van de Zaanstreek en de daaraan gekoppelde opkomst van de arbeidersbeweging heeft grote maatschappelijke effecten gehad. Veel is bekend over de strijd die gevoerd is, en de resultaten die zijn behaald om de arbeiders te emanciperen. De sterke positie van de socialisten, communisten en vakbonden in de Zaanstreek leidde tot markante gebeurtenissen. De sociaal-democratische meerderheid in de gemeenteraad van Zaandam, de eerste 'rode burgemeester', en daarvóór de oprichting van de bootwerkervereniging 'Eensgezindheid' hadden reacties tot gevolg. De start van de Bank Nederlandsche Gemeenten was zo'n reactie, omdat banken niet meer aan Zaandam wilden lenen. En de latere werkgeversvereniging AWV vindt zijn oorsprong in de Zaanstreek, als gevolg van de organisatie van werknemers.

Werkt de rode historie ook nog door in de mentaliteit van de Zaankanters? Dat is moeilijk te zeggen, daarvoor zijn er te veel tegenspraken. Alhoewel de rode Zaanstreek snel wordt geassocieerd met strijdbaarheid, waren er verhoudingsgewijs niet veel grote stakingen. Terwijl tijdens de oorlog de strijdbaarheid groot was en de bijdrage aan de Februaristaking belangrijk. De tegenspraak tussen het 'bestuurssocialisme' en 'radicaal idealisme' was hier gedurende lange perioden voelbaar. En het egalitaire van 'doe maar gewoon'. Maar ook de roep om erkenning. Onder de foto van de gemeenteraad van 1914 staat: 'Het gezag dus in handen van de bestrijders van het gezag. Er zijn heel wat woorden gebruikt om hieraan schijn van redelijkheid te geven'.

Is de Zaankanter 'de gezagsgetrouwe anarchist'? In het artikel over de Westzaner Klaas Ris, een van de pioniers van het Nederlandse socialisme in Nederland wordt gesproken over 'gelijkgestemde onruststokers'. Die 'onrust' zit er bij de Zaankanters nog wel in. Een onrust, die soms leidt tot behoudendheid, maar vaak gevoed wordt door een sterk gevoel van sociale rechtvaardigheid. Mensen die van hun hart geen moordkuil maken. Klaas Ris verdient een straatnaam.

UITVOERING BOEK: