Ruytermeisjes en Verkadevrouwen

Ruytermeisjes en Verkadevrouwen

Een eeuw vrouwenarbeid bij de Zaanse zoetwarenfabrikant

Ineke Hogema en Ivonne van der Padt

Voorwoord

'(...) Weet wel wij hebben slechts één belang. Wij willen de vruchten plukken van onzen arbeid en deze kunnen wij alleen verkrijgen door eendrachtige samenwerking.'

Voor veel voormalige personeelsleden van de zoetwarenfabrikant Verkade betreft dit een overbekend citaat. In menige toespraak, jaarverslag of jubileumboek is deze uitspraak van de oprichter van Verkade, Ericus Verkade, weergegeven. Ericus sprak deze gedenkwaardige woorden uit op zondag 2 mei 1886, toen de Stoom Brood & Beschuitbakkerij 'De Ruyter' van start ging. Op het moment van deze rede, werkten er bij Verkade nog geen meisjes of vrouwen. Vijf jaren later, in 1891, deden de eerste blikkenpoetsters hun intrede. Vanaf die datum zijn vrouwen niet meer weg te denken uit de geschiedenis van Verkade. In de historie van Verkade zijn er zelfs periodes aan te wijzen waarin maar liefst viervijfde van het totale personeel uit vrouwen bestond.
Voor ons reden genoeg om 'het vruchten plukken van den vrouwenarbeid' centraal te stellen. In die zin, dat we in dit boek uitvoerig aandacht besteden aan de ervaringen en herinneringen van vier generaties werkneemsters. Ze waren of zijn in diverse functies werkzaam: aan het woord komen inpaksters, machineleidsters, secretaresses, personeelsfunctionarissen, maatschappelijk werksters, een laborante en nog diverse andere medewerksters. De oudste vrouw die in dit boek vertelt over haar bijdrage aan het succes van Verkade is geboren in 1901, de jongste die we in het kader van dit boek hebben gesproken, is zestig jaar later geboren, in 1961.
De totstandkoming van dit boek is evenzeer verkregen door 'eendrachtige samenwerking'. In de allereerste plaats met de ruim zestig vrouwen die wij hebben geïnterviewd. Met veel enthousiasme hebben zij hun herinneringen aan het werkzame leven bij Verkade met ons opgehaald of hun huidige arbeidservaringen bij Verkade met ons gedeeld. Wij dragen dit boek dan ook op aan alle vrouwen die aan Ruytermeisjes en Verkadevrouwen hebben meegewerkt.

Ericus Verkade
Oprichter Ericus Verkade (1835-1907)

Op deze plaats willen we ook onze grote dank uiten voor de plezierige én eendrachtige samenwerking die we hebben mogen ervaren met Theo en Dothy Kalf, Verkadofielen in hart en nieren. Wij hadden met z'n vieren slechts één belang: een lezenswaardig eerbetoon schenken aan alle vrouwen die een belangrijk deel van hun leven bij Verkade hebben doorgebracht of nog steeds bij Verkade werkzaam zijn. Theo heeft voor ons vele prachtige en treffende foto's uit het Historisch Archief van Verkade geselecteerd, en opnieuw laten afdrukken door de heer H.H. Hackman en samen met Dothy ons voortdurend met raad en daad bijgestaan.
Ook willen we de heer K. Barsingerhorn, de heer Erwin Rijkes en de heer Erik Verkade bedanken. Deze mensen met een onzichtbaar Ruytertje op hun hoofd - zij hebben allen jarenlang bij Verkade gewerkt en dragen het bedrijf nog steeds een bijzonder groot en warm hart toe - hebben de manuscriptversie van dit boek kritisch gelezen en onze teksten van de nodige opmerkingen voorzien.
Tevens mag de financiële bijdrage die we kregen van de Verkadestichting niet onvermeld blijven; een gedeelte van de onkosten kon op deze wijze worden vergoed. Tot slot willen we hier Pam H. Zuurbier vermelden die op zijn geheel eigen wijze een bijdrage heeft geleverd aan de totstandkoming van dit boek.

Inleiding

We willen vooral met jullie praten omdat we vaak als lellebellen worden afgeschilderd, maar de meisjes en vrouwen die bij Verkade werkten waren stuk voor stuk keurige, hardwerkende dames. Dat beeld van die lellebellen moeten jullie beslist rechtzetten.

Aan het woord is mevrouw Ans Bleeker-Van Laer, een van de vele vrouwen die in december 1995 reageerde op onze oproep in twee plaatselijke kranten om met voormalige werkneemsters van Verkade in contact te komen. Enkele maanden eerder was het plan ontwikkeld om een boek te gaan schrijven over de 'vrouwen van Verkade'. We werden daarbij gedreven door twee factoren: in de vele publicaties omtrent het Zaanse bedrijf wordt nergens expliciet aandacht besteed aan de arbeid die verricht is door de vrouwelijke personeelsleden. Terwijl er periodes in de geschiedenis van het inmiddels 110-jarige Verkade zijn aan te wijzen waarin tachtig procent van het personeel uit vrouwen bestond. Anderzijds is de aandacht voor vrouwenarbeid binnen de reguliere (bedrijfs-)geschiedenis altijd uiterst summier geweest. In dit verband wordt regelmatig gesproken van een 'blinde vlek'; men heeft nog steeds de neiging de focus te richten op de activiteiten en denkbeelden van mannen. In ons verhaal staan de ervaringen en herinneringen van de Verkade-werkneemsters centraal. Het is de persoonlijke geschiedenis van een zestigtal vrouwen die vaak een groot aantal jaren van hun leven bij Verkade hebben gewerkt of er soms nog werken. Wij geven hun herinneringen en ervaringen weer. Herinneringen en ervaringen zijn per definitie subjectief, dat betekent ook dat er gebeurtenissen zullen worden beschreven waar u als lezer wellicht een hele andere mening of visie op heeft. De 'Verkade-vrouwen' komen in dit boek dus zeer regelmatig zélf aan het woord. We willen op deze manier een onderdeel van de geschiedenis, dat anders wellicht verloren zou zijn gegaan, bewaren voor toekomstige generaties vrouwen én mannen.

Zoals gezegd, besteden we in dit boek ook aandacht aan de ervaringen van de huidige werkneemsters van Verkade. Er is bij Verkade, zoals bij alle grote industriële ondernemingen in de afgelopen twee decennia, heel veel veranderd. Er wordt op een andere manier gewerkt, er worden andere producten gemaakt en veelal zijn de onderlinge contacten ingrijpend gewijzigd. Juist die onderlinge contacten vormden voor de vrouwen die tot de jaren zeventig bij Verkade werkzaam waren, de motor van hun arbeidsvreugde. Het plezier onder elkaar hield menig Verkade-werkneemster op de been: De sfeer daar vond ik hartstikke leuk, dus ik wilde er ook niet weg.

Voor zowel de huidige werkneemsters van Verkade als de vrouwen die er vroeger hebben gewerkt, geldt dat hun eerste verblijf in de fabriek meestal een overweldigende ervaring is geweest. De vrouwen die wij hebben gesproken waren sterk onder de indruk van de omvang van Verkade en de permanente grote bedrijvigheid: Toen ik begon, kon ik wel janken. De eerste keer als je in zon grote fabriek komt, jeetje, wat komt er dan veel op je af. In mijn eerste weken bij Verkade dacht ik telkens 'dit red ik nooit, dit hou ik niet vol.'

Hoewel deze ervaring heel herkenbaar zal zijn voor voormalige medewerksters van alle Verkade-fabrieken, besteden we in dit boek uitsluitend aandacht aan de (voormalige) werkneemsters van de Zaanse locatie van Verkade. Jarenlang heeft in Den Bosch een wafelfabriek van Verkade gestaan. In 1993 werd de fabriek gesloten en werd de wafelproductie verplaatst naar Zaandam. Verkade-fabrieken stonden eveneens in Weert en Leeuwarden, in beide vestigingen werd diepvriesbanket geproduceerd. Deze fabrieken sloten in respectievelijk 1980 en 1983. Onze concentratie op de Zaanse vestiging brengt met zich mee dat de dames die wij hebben gesproken veelal woonachtig zijn in de Zaanstreek of in Amsterdam.

Verkade meisjes
De fabrieksschoorsteen op de achtergrond, bloeiende dotters ervoor

Het eerste hoofdstuk van dit boek behelst de periode 1886-1945. Net als in de overige hoofdstukken laten we in eerste instantie, in de vorm van een monoloog, één - en soms twee - (voormalige) werkneemster(s) uitgebreid aan het woord. Deze vrouwen zijn min of meer representatief voor de periode die in de daarop volgende pagina's aan de orde komt. Hun portret wordt gevolgd door een tekst: 'het hoofdverhaal', waarin de zaken en ontwikkelingen die in die betreffende periode spelen, en die direct of indirect van invloed zijn geweest op de positie van de Verkade-werkneemsters, uiteengezet worden. Elk hoofdstuk sluiten we af met twee wederom exclusieve portretten van Verkade-vrouwen. In hoofdstuk twee belichten we op dezelfde manier de naoorlogse periode van Verkade, 1946-1958. In hoofdstuk drie, dat de periode 1959-1976 beslaat, wordt de derde generatie Verkade-vrouwen aan het woord gelaten. In hoofdstuk vier tenslotte, de periode 1976 tot heden, beschrijven we vooral de ervaringen van vrouwen die in het huidige Verkade werkzaam zijn.

Vanaf het station liep ik naar Verkade toe, de weg stond keurig aangegeven met bordjes. Ik kwam bij Verkade aan, liep de poort in en ineens stond ik perplex! Want wat zag je? Een hele mooie tuin! Hoewel het zeer hard regende, het goot werkelijk uit de lucht, was ik helemaal stil van die tuin. Er stond weliswaar een fabrieksschoorsteen, maar daarvoor stonden dan weer bakken met viooltjes, helemaal vol in bloei. En er was een vijvertje met een bankje, ook weer allemaal schitterende bloemen er omheen. Rond de speelterreinen met wippen en schommels, stonden prachtige kastanjebomen. Ja, ik was er echt helemaal stil van.

We hopen dat we aan u, bij het bewandelen van de vier tijdpaden, iets van deze verwondering kunnen overbrengen.

UITVOERING BOEK:

Uitvoering/Formaat:Hardcover, 24 x 29,5 cm
Aantal pagina's:175
Tekst:Ineke Hogema en Ivonne van der Padt
Vormgeving:Paul Weijs, Nijmegen
ISBN:90-5594-078-x