Zaandam behoort reeds eeuwenlang tot de belangrijkste houthavens van Nederland. Zo’n veertig jaar geleden gonsde het van de houtaanvoer activiteiten in de Zaandamse havens. In de Oude Haven lagen er toen doorgaans een flink aantal coasters en grotere schepen hout te lossen, terwijl ook in de Nieuwe Haven regelmatig grote schepen balken aanvoerden. Nog altijd is de houtaanvoer in Zaandam aanzienlijk, maar deze is tegenwoordig grotendeels aan het oog onttrokken in de Isaac Baarthaven. Om de vele honderden Zaankanters te eren die hun brood verdienden aan de houtaanvoer zou een museale houtcoaster in de Oude Haven zeker op zijn plaats zijn!
Door: Albert Boes
| ||
|
Hoe de Oude Haven in de zestiger jaren eruit zag, toont een foto die ik half juni 1965 maakte. Achter elkaar liggen er langs de Havenstraat drie Russische houtboten afgemeerd, namelijk:
Foto: Albert Boes, medio juni 1965 |
‘Std’ staat in dat verband voor ‘standaard’, overeenkomend met 4,672 m3 hout. Het hout dat zij aanvoerden werd toen nog plankje voor plankje op de langszij liggende dekschuiten en andere binnenvaartschepen overgeladen. Dit was bestemd voor de tientallen houthandels die de Zaanstreek toen nog kende zoals Van Wessem, Simonsz, Dekker, Stadlander, Middelhoven, Van de Stadt, Gras, Schipper, Blees & Kluyver, Kamphuis & Loosbroek, Van Konijnburg, Rote, Bruynzeel en niet te vergeten: William Pont.
| ||
|
De Griekse coaster ‘Panaghia Odighitria’, met een flinke deklading (en een forse slagzij) in de Oude Houthaven in Zaandam.
|
Schepen met hout, bestemd voor deze eertijds grootste Zaanse houthandel meerden af aan de kant van het William Ponteiland, de anderen aan de kant van de Havenstraat. Veel schepen hadden trouwens hout aan boord voor verschillende houthandels. Wanneer meer dan de helft van de lading voor William Pont was bestemd, verzorgde dat bedrijf de uitsplitsing van de partijen hout. Bij het verdelen van deze partijen hout aan boord van de houtschepen ontstonden nogal eens conflicten tussen de houthandels, wat betreft de hoeveelheden.
|
|
Uitzicht vanaf Spiekeroog op het Eiland dat eertijds geheel in het teken van de houthandel stond, en waar nu nog maar nauwelijks iets aan herinnert. Vanaf deze plek schilderde Fred Boom zijn artist’s impression van de ‘Museumhaven’.
foto: Fred Boom |
|
| Artist’s impression van de ‘Museumhaven’ door Fred Boom. |
William Pont beschikte in die tijd trouwens zelf ook over enige houtschepen. Het hout werd aangevoerd door sterk van elkaar verschillende soorten schepen. Een fraai voorbeeld van een buitenbeentje was de in 1936 gebouwde, 1211 brt metende ‘Panaghia Odighitria’ die met 528 std op 20 november 1963 uit Leningrad (nu weer St. Petersburg) arriveerde. Zoals vaker gebeurde, arriveerden schepen met een flinke deklading met een forse slagzij, wanneer aan één zijde de deklading meer water had geabsorbeerd door de dwars inkomende wind en zee, dan de andere zijde.
Nog net zichtbaar op de foto is het voorschip van de voor die tijd moderne motorcoaster ‘Roelof Buisman’, afgemeerd bij het William Ponteiland.
Ook veel grotere schepen bezochten in die tijd de Zaandamse havens met een grote lading hout. Naar huidige maatstaven kostte het toen ongelooflijk veel tijd om zo’n schip, (helemaal met mankracht) te lossen. Zo arriveerde op 1 augustus 1960 de in dat jaar gebouwde, 8801 brt metende ‘Hermion’ met 2800 std. Het schip kon pas op 10 september 1960 leeg vertrekken.
Voor zover bekend voerde het Griekse ms. ‘Castor’ (gebouwd in 1960, 10.494 brt) tot nu toe de grootste lading hout aan in Zaandam. Dit schip arriveerde op 23 juli 1964 met 3069 std hout. Het lossen nam vier weken in beslag. In ons blad nr. 20/135 dat uitkwam ter gelegenheid van de vorige Sail staat dit schip afgebeeld.
Omstreeks 1970 kwam er een einde aan de eeuwenoude wijze om hout plankje voor plankje in schepen te stuwen en te vervoeren. In betrekkelijk korte tijd werd overgeschakeld op het vervoer van pakketten hout die veel sneller te stuwen en lossen waren en zijn. Daarvoor werden ook specifieke schepen ontworpen met doosvormige ruimen. Ook deed het ro-ro (roll on, roll off) vervoer zijn intrede voor het vervoer van hout (waarbij met hout geladen opleggers aan boord van veerbootachtige schepen vervoerd worden).
In die tijd verhuisde de houtoverslag naar onder andere het Houtcentrum aan de Isaac Baarthaven, waarna het William Ponteiland een woonbestemming kreeg en de Den Uylbrug de omvang van de schepen richting Oude Haven ook nogeens flink beperkte.
Overigens is dit niet de eerste Zaanse brug met een ‘rode naam’. Zo heette de Bernhardbrug aanvankelijk Troelstrabrug.
Door de gewijzigde vervoers- en ladingbehandelingsmethoden zijn de ligtijden van de schepen tegenwoordig veel korter dan enige tientallen jaren geleden. Daardoor wordt de indruk gewekt dat het belang van de houtaanvoer sterk is teruggelopen, wat niet het geval is. Dat blijkt wel uit de volgende globale cijfers:
Gezien de nog altijd zeer aanzienlijke hoeveelheden hout die worden aangevoerd, maar die tegenwoordig grotendeels aan het oog worden onttrokken en de rijke historie ervan, is het van belang dat dit aspect in de Zaandamse haven wordt geaccentueerd.
Wanneer het aan de Krommenieër evenementenorganisator Joop Koekkoek ligt, zal de Zaanstreek binnen afzienbare tijd een museale houtcoaster rijk zijn, in de traditie van bijvoorbeeld de stoomzeesleper ‘Furie’ in Maassluis en het ramschip ‘Buffel’ in Rotterdam.
Een handicap daarbij is echter dat het Zaanse gemeentebestuur weinig op heeft met dit plan. Zo stelde wethouder Daan Sanders onlangs dat het afmeren van een dergelijke coaster in de Oude Haven te bezwaarlijk zou zijn in verband met het ruimtebeslag. Het gemeentebestuur blijkt dus de haven heel anders te bekijken dan zo’n veertig jaar geleden, toen vaak ruim een half dozijn coasters en grotere houtschepen op die plaats lagen......
| jaar: | aangevoerd hout: |
|---|---|
| 1950 | 275.000 ton |
| 1955 | 237.000 ton |
| 1960 | 231.000 ton |
| 1965 | 210.000 ton |
| 1973 | 294.000 ton |
| 1987 | 247.000 ton |
| 1996 | 240.000 ton |
Om de herinnering aan de klassieke houtvaart en aan de coasters met Zaandam als thuishaven, levend te houden, wil Joop Koekkoek een traditionele houtcoaster in de Zaanstreek voor de toekomst bewaren. Van jongs af aan is hij verknocht aan de kustvaart. Als 14-jarige monsterde hij aan op de 398 brt grote coaster ‘Bram’. “Door omstandigheden raakte ik later betrokken bij het organiseren van allerlei evenementen”, aldus Joop Koekkoek. “En dat mondde uit in het artiestenmanagementbureau dat ik nog altijd leid. Maar motorcoasters fascineren me tot de dag van vandaag. In mijn vrije tijd bouwde ik een zeer uitgebreid archief op over de kustvaart. Op basis daarvan publiceerde ik, samen met de bekende schepentekenaar Jean M. Otten, twee boeken over de Nederlandse kleine handelsvaart die in eigen beheer zijn uitgegeven.”.
Omdat Zaandam één van de belangrijkste Nederlandse bestemmingen was voor de kustvaart, met name om hout uit Skandinavië aan te voeren, is Joop Koekkoek overtuigd van het belang dat er een varend monument komt voor de bloeiperiode van Zaandam als houthaven. Daarover voerde hij verleden jaar reeds onderhandelingen voor de aanschaf van de nog in goede staat verkerende motorcoaster ‘Axel’ die voor een acceptabele prijs te koop was. Door de Zaanse Overheid werden echter zoveel bezwaren opgeworpen om een ligplaats voor dit schip beschikbaar te stellen, dat die coaster aan de neus van Joop Koekkoek voorbij ging.
Joop heeft nu zijn oog laten vallen op de motorcoaster ‘Casper’ (ex ‘Noordborg’, bouwjaar 1962, 397 brt) die al jaren in een hoek van de Isaac Baarthaven in desolate toestand afgemeerd ligt. Van dat
gladdekcoaster-type van zo tussen de 400 en 500 brt zijn er
honderden in het Noorden van Nederland gebouwd voor onder andere de houtvaart. De ‘Noordborg’ arriveerde bijvoorbeeld op 18 april 1963 met heipalen in de Nieuwe Haven uit Ystad en op 19 mei 1964 met 180 std uit
Wasa aan de Prins Hendrikkade in Zaandam.
Het Zaandamse scheepvaartbedrijf Tavenier had trouwens in de ’50-er en ’60-er jaren meerdere coasters van dit type in de vaart, zoals de ‘Bab T’.
In gerestaureerde toestand en afgemeerd op een gezichtsbepalende plaats in de Zaanstreek (bij voorkeur in de Oude Haven), wil Joop een coaster uitrusten met (optisch) een deklading hout op de luiken. Daardoor kan extra ruimte op het schip verkregen worden om er bijvoorbeeld een expositie-, of kantoorruimte in onder te brengen. Verder kan de bestaande accommodatie zonder te veel problemen tot een kleine woning worden omgevormd.
Ook denkt hij aan het onderbrengen van een gespecialiseerde boekhandel in het schip. Voor de Zaanstreek zal een dergelijke museale coaster zeker een aanwinst zijn!
Met dank aan G. Stalenberg (Zaandam) en N. Porsius (Krommenie) voor de medewerking bij het verzamelen van de benodigde informatie.
|
|
|
Foto boven: De Oude Haven in Zaandam met een viertal houtcoasters. Op de voorgrond een parlevinker beladen met leeftocht voor de afgemeerde schepen. Foto G.A.Zaanstad. Foto links: De in verwaarloosde toestand verkerende ‘Casper’ (ex ‘Noordborg’), in een hoek van de Isaac Baarthaven in Zaandam. Foto: Albert Boes |
Dit artikel is voor de website aangevuld met een latere publicatie door Fred Boom.
| ||
|
In zijn boek ‘Over Zee’ - Maritieme nostalgie, uit 2004 heeft Fred Boom een fraai beeld geschetst van de coaster ‘Noordborg’. Bijschrift bij het gouache is:
ms Noordborg. Zij lag op 19 mei 1964 afgemeerd aan de Prins Hendrikkade te Zaandam om 180 std hout te lossen. |