Met Stoom - Nummer 16 - april 1994

Windturbine De Hercules, Kalverploder

Door G. van der Wal

De Amerikaanse windmolen van het type 'Hercules', zo bepalend voor het landschap van de Kalverpolder, wordt bedreigd. In 1992 heeft het waterschap 'De Waterlanden' besloten geen gebruik meer te maken van de molen en de waterhuishouding verder te laten verzorgen door een geautomatiseerd elektrisch gemaal.
De watermolen is door de provincie Noord­Holland erkend als waterstaatkundig monument en staat sinds 27 september 1989 op de provinciale monumentenlijst (zie 'Met Stoom' nr. 3 'Bescherming van waterstaatkundige monumenten door de provincie Noord-Holland'). In het volgende trachten we te verklaren welke betekenis de 'Amerikaanse windmolen' voor de waterhuishouding in Nederland heeft gehad.

De Amerikaanse windturbine

Voor de in het Nederlands spraakgebruik gehanteerde term 'Amerikaanse windmolen' wordt in de 'molentaal' steevast de term 'Amerikaanse windmotor' gebruikt. Waarschijnlijk omdat een molen van oorsprong van hout gemaakt is en de 'Amerikaanse windmolen' een uit staal opgebouwd skelet en stalen wieken heeft. Toch zou de term 'Amerikaanse windturbine' dan beter op zijn plaats zijn. Immers kenmerkend aan een turbine is het grote aantal schoepen vergelijkbaar met het grote aantal wieken die dezelfde functie verrichten als de schoepen hij een turbine.

Ruim driekwart van de bevolking van de Verenigde Staten had, in de negentiende eeuw, grond op het platteland. Vaak echter was daar nauwelijks water. Daniel Halladay had in 1854 een prototype van een windmolen gebouwd die bij lage windsnelheid in staat was water uit de grond op te pompen. Tijdens de zevende wereldtentoonstelling (1876) in Philadelphia werd de molen van Halladay voor het eerst aan het publiek getoond. Bij de boeren die deze tentoonstelling bezochten, was er zo'n grote belangstelling voor deze molen, dat Stewart deze vanaf 1883 in grote aantallen ging vervaardigen. Door het grote aantal schoepen, soms wel 150, was het molenoppervlak zo gunstig dat de molen al liep bij een windsnelheid van 0,16 m/s.

In Nederland was er aan het einde van de vorig eeuw naast de bemaling door stoomgemalen behoefte aan kleine weinig onderhoud vergende molens ten behoeve van de waterhuishouding. Eerst in Friesland en later ook in Noord­Holland verscheen de Amerikaanse windturbine. Al spoedig bleek dat de op Amerikaanse wijze geconstrueerde turbine niet voldeed aan de eisen die gesteld werden aan de bemalingsfunctie onder de Nederlandse weersomstandigheden. Het grote windvangoppervlak van de Amerikaanse windturbine veroorzaakte groot gevaar bij de hier te lande veel voorkomende hoge windsnelheden van 6 m/s of meer. Hoewel door de dwarsstaande windvaan de turbine boven een bepaalde windsnelheid uit de wind gedraaid kon worden en zo toch kon blijven malen waren deze turbines niet tegen zeer grote windsnelheden bestand. Veel windturbines zijn dan ook, o.a. door onvoldoende onderhoud, bij storm vernield!

Verder bleek de opvoerhoogte van de vijzel te gering voor het gebruik in de Hollandse polders. Dat was de reden dat in het begin van deze eeuw veel windturbines van Amerikaanse oorsprong vervangen werden door de beter geconstrueerde en aan de Nederlandse weersomstandigheden aangepaste turbines uit Duitsland.

De voornaamste leverancier van deze windturbines was de 'Vereinigte Windturbine Werke A.G.' in Dresden Reick. Tussen 1905 en 1920 zijn er in Nederland ruim 200 van deze turbines, voornamelijk in Friesland en Noord-Holland geplaatst. In Noord-Holland hadden de Hercules windturbines meestal windraderen van 2,5 tot 5 meter. Ze werden overwegend gebruikt voor onderbemalingen.

De Herculesturbine in de Kalverpolder

De Herculesturbine in de Kalverpolder werd in 1922 gebouwd ten behoeve van de bemaling van de polder. De opdracht voor de bouw werd destijds gegeven door het Hoogheemraadschap Wormer, Jisp en Neck aan het constructiebedrijf R.S. Stokvis & Zonen te Rotterdam.
Het bouwwerk is circa 16 m hoog; de diameter van het windrad is ongeveer 9 m. Via conische tandwielen brengt de verticale as de beweging van de rotor vertraagd over op een stalen vijzel. Deze rust in een betonnen vijzelkolom die met een houten vlonder is afgedekt. Het opgemalen water komt in de middenloop van de betonnen fundering, waaruit het rechtstreeks in de ringvaart stroomt.

De toestand waarin de turbine zich thans bevindt is verre van optimaal. De kosten voor herstel gesteld tegenover een moderne elektrische bemaling heeft de eigenaar het waterschap 'De Waterlanden' doen besluiten de windturbine af te stoten. Een voorlopige werkgroep bestaande uit de secretaris van 'De Waterlanden' de heer J. Ulle, de heer D. Brand en ondergetekende namens MBTZ, gaan op dit moment na op welke wijze dit cultuurhistorische en landschap bepalende monument voor het nageslacht behouden kan blijven.