De vondst van de smuigertegels en ‘adoptie-actie’ op zondag 28 februari kregen zeer veel aandacht in de lokale pers, zoals blijkt uit deze foto van WebRegio.nl.

   In de eerste week van januari 2010 ontdekte ik bouwsporen van een stookplaats in het midden van de voormalige gelagkamer. Daarop heb ik contact opgenomen met de afdeling Monumenten & Archeologie van de gemeente Zaanstad om mijn vondst te melden. Bouwhistoricus Verhoek van deze afdeling kon mijn waarneming bevestigen en ging akkoord met onze ideeën om op deze plek weer een originele smuiger terug te bouwen in de gerestaureerde gelagkamer.

   Nieuwsgierig geworden door mijn vondst in de eerste week ging ik de tweede week van januari onder de vloer van de gelagkamer op zoek naar meer resten van de smuiger. Niet zonder succes. Ingepakt in overall en gewapend met schep en lamp vond ik, bij de oude tongewelven een grote hoop stenen aan beide zijden van de gemetselde schouwfundering. Na het wegscheppen van deze stenen vond ik diverse meerkleurige tegels. Mijn eerste indruk was dat dit tegels waren uit het eerste kwart van de 17e eeuw. Daarnaast vond ik veel tegelscherven en zelfs een aantal Bijbeltegels. Dit soort tegels werd gebakken vanaf ongeveer 1744. Dit bevestigde mijn vermoeden dat er oorspronkelijk rookkappen in de Waakzaamheid hebben gezeten. Dat vermoeden werd verder nog bevestigd door de raveelbalken tussenmaat van 212,5 cm die overeenkomt met de schouwbreedte.

   De schouwkappen raakten uit de mode en hiervoor in de plaats raakte in de Zaanstreek de smuigers in zwang. De smuiger zorgde, door zijn vorm, dat de warmte via het gewelf beter de ruimte in kwam. Men sloopte een deel van de bestaande rookkap en liet de achterwand op de begane grond staan en paste het metselwerk zo aan dat men het kon veranderen in een smuiger. Dat is hier waarschijnlijk in de loop van de 18e eeuw gebeurd. Later zijn ook de smuigers weer gesloopt en zijn er langs de voor en achtergevel stookplaatsen gemetseld met schoorstenen die nu nog zichtbaar zijn bovendaks. Waarschijnlijk heeft men dat gedaan om een praktischer indeling te kunnen maken, omdat de smuigers een behoorlijk kolossale plaats innamen centraal in de gehele ruimte.

Grote belangstelling voor de adoptieactie op zondag 28 februari in de Waakzaamheid. SBS maakte opnamen die op woensdag 24 maart werden uitgezonden. Foto: Jeroen Breeuwer.

   Op 21 januari heb ik dit uit mogen leggen aan de Monumentencommissie van de gemeente Zaanstad. De leden waren enthousiast over het verhaal van de vondsten en het terug restaureren naar de herberg functie in de Waakzaamheid.

   Geertje Kroeb (tegel restaurateur) uit Enkhuizen is op dinsdag 2 februari langs geweest en heeft de tegels die ik samen met Gerrit eerder had uitgelegd en redelijk naar gaafheid, hoek motief, maat en kleur had gesorteerd, bekeken. Ze was zeer onder de indruk van de tegels maar zag wel dat er wel heel veel tegels waren die gerestaureerd moesten worden (± 300 stuks!). Ze heeft de beschadigde en gebroken tegels meegenomen naar haar atelier in Enkhuizen om ze daar vervolgens eerst d.m.v. een bad te ontzouten om daarna aan het herstel te kunnen beginnen.

   Omdat het ter beschikking gestelde restauratie budget niet toereikend was voor de deze kostbare restauratie en om de betrokkenheid van de plaatselijke bevolking bij dit project te tonen, kregen we van de vakjury van ‘Het mooiste pand van Nederland’ de opdracht om zelf voor een aanvullend budget te zorgen. In samenwerking met de Historische Vereniging Koog-Zaandijk organiseerde de Stichting De Waakzaamheid op zondag 28 februari een adoptieaktie. Iedereen was die dag van 14:00 tot 18:00 uur welkom in de Waakzaamheid om te zien hoe de smuiger werd opgebouwd. Alle bezoekers die een tegel adopteerden kregen als bewijs een adoptiebewijs, een foto van de tegel en een kom snert met roggebrood. Helaas moesten aan het einde van de middag vele bezoekers teleur worden gesteld; alle tegels waren reeds geadopteerd.

   Jack Berkhout uit Edam, onze vaste smuiger tegelzetter, begon op 8 februari samen met Barry met het metselwerk voor de tongewelven. Rikus was de opperman die specie maakte en stenen aanvoerde.
Op 8 maart kregen wij van de vakjury onze nieuwe opdrachten:
Wij moesten één zijde van de smuiger geheel gaan betegelen en de gebintbalken van de begane grond ontdoen van 4 eeuwen erf. Bovendien moesten we alsnog de schoorstenen van het dak halen.
Dit konden we nooit redden met een vijf daagse werkweek. Voorzichtig opperde ik bij Jack of hij voor één keer op zaterdag en zondag wilde werken. Jack reageerde meteen positief en zegde toe dat hij voor deze zaak zeker een uitzondering wilde maken. En zo werkten Jack en Rikus gestaag door aan het opbouwen van smuiger, waarbij Rikus de tegels heeft geslepen en Jack tegels in de specie zette. Een ijzersterk duo.

   Op dinsdag 9 februari was er reeds een verkennend kleuronderzoek uitgevoerd. Dit werd ons aangeboden door de Gemeente Zaanstad en werd uitgevoerd door Marjorie Verhoek van de afdeling Monumenten & Archeologie en een externe kleur expert Annefloor Schlotter. Op diverse plaatsen werden er kleurtrapjes gemaakt waar foto's van werden genomen. Gewapend met vergrootglazen, scalpmesjes en lampen zijn ze de hele dag bezig geweest. Het werd ook vastgelegd door het camera team van SBS-6 waarbij de beide kleuren experts uitleg gaven.
   Nu moest er, na de opdracht van de vakjury van ‘Het mooiste pand van Nederland’, ook gekrabd worden aan de balken waarbij al gauw bleek dat afbijt niet het gewenste resultaat opleverde en we het moesten gaan proberen met een föhn. Dit ging beter maar het is een dievenwerk zeker als je bedenkt dat er minimaal tien lagen verf op de balken zit.Ook in de daarop volgende week zijn we doorgegaan met het tegelwerk en het afkrabben van de verf maar we kwamen in tijdnood voor beide onderdelen.

   Met enige spijt in z'n stem moest Barry Huitema toegeven dat Rikus van Assema alle leuke klusjes kreeg ... Links ligt Rikus onder vloer om het tengelwerk van de fundering bij de smuiger weer op te ruimen.

Rechts: Gerrit van Assema met wapperende manen, hoog boven de Waakzaamheid in gevecht met de kloeke constructie van de schoorsteen.

   Daarbij moesten ook beide schoorstenen nog gesloopt worden. De hoogwerker stond op donderdag 11 maart om 8 uur klaar om te starten. Cameraman Danny van SBS-6 en Gerrit stegen naar grote hoogte om boven bij de schoorsteen te ontdekken dat het ‘een giga goed gemetselde schoorsteen’ was die niet zo een twee drie gesloopt zou zijn. Maar na 4 uurtjes was hij weg en konden we beginnen met de achterste schoorsteen. Die ging iets beter maar het bleef gevaarlijk en spectaculair tot de laatste steen aan toe.

   Restauratie architect Han van Leeuwen heeft trouwens nog een weekend doorgetekend om de krappe tijdslimiet, zoals die door de vakjury was opgelegd, te kunnen halen. Binnen enkele weken moesten de plannen worden doorgerekend, ter goedkeuring aan de instanties voorgelegd en door het bouwteam worden uitgevoerd.

   Van Leeuwen heeft zich lot van het monumentale pand altijd erg aangetrokken. In een interview in 'de Zaankanter' van 12 februari 2008 stelde hij nog: “ Het feit dat de oude herberg, later feestzaal, restaurant, café en disco ten onder is gegaan aan een groot te kort aan aandacht voor zowel het gebouw als voor de leefsfeer in de omgeving, stemt nogal treurig. In de jaren '70 heeft de Stichting Zaans Schoon ervoor gezorgd dat het houten 17e eeuwse gebouw op de Rijksmonumentenlijst is geplaatst. En kijk hoe het er nu bij staat. Ondanks mijn herhaald aandringen bij de relevante instanties is er geen toezicht gehouden op het onderhoud van dit Zaanse erfgoed.”
In 2010 mag architect Han van Leeuwen op een bijzondere manier meewerken aan het behoud van dit beeld bepalende monument in Koog aan de Zaan.

   Na een weekend van stevig doorwerken door het gehele team kwam dinsdag 16 maart de beloning. Jack kwam 's morgens trots met prachtige marmeren hoogjes die meteen geplaatst werden op de schoudertjes links en rechts van de boezem van de smuiger. Daarna werd begonnen met het in wassen van de tegels met voegvulling. Met het gehele team hebben we tenslotte staan poetsen aan de nieuwe smuiger. Op dat moment kwamen de juryleden binnen stappen en keken wij vol verwachting naar Karel Loeff en Teun Bleijenberg die hun bewondering dan ook niet onder stoelen en banken staken. Wij wisten: dat zit wel goed !

   De finale kwam in zicht, toch had de vakjury op 19 maart nog een paar 'aardige' opdrachten voor het team die moesten zijn afgerond op 29 maart:

   Geen 'kleintje bier' dus, en daar deden wij er zelf nog een schepje boven op. Een zijgevel kozijn vernieuwen leek ons niet erg nuttig, we besloten maar een hele nieuwe gevel, inclusief 4 kozijnen, een nieuwe entree deur en nieuwe geveldelen met nieuwe steunpoten en korbelen te maken. De mannen moesten dus nog even flink aan de bak in die laatste week ... !
Een collage uit de beelden van de SBS–6 uitzending van woensdag 7 april: