MBTZ Logo

Met Stoom - Nummer 18 - december 1994

Spoorketelwagons weg uit Zaandam

Jarenlang hebben duizenden Zaankanters ze dagelijks zien staan, de bruine, grijze en soms donkerblauwe ketelwagons van Pieter Bon Czn. Zo af en toe - de laatste jaren - gingen er een paar af of kwamen er een paar bij en de NS rangschikte ze nog wel eens in een andere volgorde, maar eigenlijk staan ze al jaren op het rangeerterrein Zaandam. Het zal niet lang meer duren of ook dit stukje industrieel verleden is uit de Zaanstreek verdwenen.
Van de 95 wagons zullen er waarschijnlijk 93 verschroot worden. Twee worden gerestaureerd en overgedragen aan resp. het Stoomtrammuseum Hoorn - Medemblik en de Veluwsche Stoomtrein Maatschappij, waar ze als waterwagens ingezet zullen worden.

Door Ger Jan Onrust

De bijna relieken van railtransport zijn in de jaren '80 voornamelijk ingezet voor vervoer van melasse naar de toenmalige USSR. Sinds de val van de muur in november 1989 is die markt volledig ingestort. Een van de wagons draagt duidelijk een teken dat van over de voormalige oostgrens afkomstig is. 'Einheit Deutschland 1:1' is de politiek geladen mededeling die op de kopse kant van een grijze wagon staat geteerd. Deze bijna wanhoopskreet wil dat de Duitse eenwording op gelijkwaardige voet zou gebeuren. Wij weten ondertussen dat de praktijk wat moeilijker is (geweest) dan de intentie. Zonde dat zo’n dubbel historisch object verschroot wordt.

Pieter Bon is een van die bedrijven die al eeuwenlang min of meer dezelfde activiteiten heeft. Op 16 januari 1752 liet Teunis Cornelisz. Bon, oud 35 jaar, notarieel bekrachtigen dat hij een oliefactorsbedrijf oprichtte. Hij haalde met zijn zeilschepen 't Jagt, 't Varken en de Walta, de olievaten op bij de vele oliemolens die de Zaanstreek rijk was en vervoerde deze naar Amsterdam. Als de prijs wat laag was, dan werd de olie in zogenaamde bakhuizen opgeslagen. Na de verstoming was het bedrijf vooral bekend door de schepen - de Olievossen - die regelmatig op de Zaan te zien waren. Nu nog steeds houdt het bedrijf zich bezig met tankopslag, tankautocleaning, tankvaart, smelterij en controle.

Hoewel vele van de ketelwagons zwart zien, zijn deze ook voornamelijk ingezet voor het transport van levensmiddelen. Dit waren bijvoorbeeld ruwe oliën zoals palmolie, kokosolie, zonnebloemolie en lecithine.
De op het rangeerterrein van Zaandam geplaatste wagons zijn tussen 1954 en 1975 bij verschillende fabrikanten gebouwd. Zij komen bij S.E.A.G. (Siegen, Zwitserland), Talbot, Jansen en Zn. (Bergen op Zoom), Interconsult (Zweden), Wagonfabr. Rastatt (BRD), Swidnica (Polen), Kolmex (Polen) en Mabenhaft vandaan. In mei van dit jaar zijn ze verkocht aan het Dordtse bedrijf Altermij BV., een bedrijf dat de ketels waarschijnlijk zal hergebruiken en de onderstellen verschroten.

Na het openstellen van het Oostblok nam de verhuur van de spoorketelwagons zo ver af, dat Pieter Bon heeft besloten deze bedrijfsactiviteit geheel af te stoten. Bon blijft zich echter geheel op de levensmiddelenmarkt richten (en niet, zoals abusievelijk in de Encyclopedie van de Zaanstreek vermeld, met de chemische industrie). Zo zal het zeer Zaanse bedrijf steeds minder zichtbaar voor Zaankanters worden.

Literatuur:

200 jaar NV Oliefactorij Pieter Bon Czn. Zaandam Holland, Zaandam 1952.
Met dank aan: Astrid Sandburg, Pieter Bon Holding bv.

Spoorketelwagons
Foto Henk van 't Loo