De prominente plaats die Aris van Braam, ex-hoogleraar aan de universiteiten van Rotterdam en Leiden, inneemt bij de Zaanse historiografie zal wel bij iedereen met enige interesse in onze streekgeschiedenis bekend zijn. Sinds enkele jaren verblijdt én verrast hij ons met zijn reeks kleine boekjes met een wetenschappelijk uitgediept onderwerp, een serie die de derde jaargang is ingegaan. Dr. van Braam geeft ze in eigen beheer uit. Dit jaar verschenen er weer twee nieuwe titels: De Zaanstreek in de eerste helft van de zestiende eeuw en De Doperse beweging in de Zaanstreek in de eerste helft van de zestiende eeuw, deel I en deel II.
De belangrijkste verdienste van deze kleine studies lijkt mij gelegen te zijn in het kritisch teruggaan tot de bronnen voor onze historische kennis, waarbij de nodige vergissingen en vooroordelen worden opgespoord en opgeruimd.
De sociograaf en bestuurskundige in Van Braam verloochent zich niet bij zijn benadering van de gekozen onderwerpen. De invalshoek is vooral statistisch en economisch. Het geschiedverhaal en de menselijke lotgevallen moet men in deze fragmenten dan ook niet zozeer zoeken. Wellicht zal dit later wel het geval zijn als deze fragmenten blijken bouwstenen te zijn voor datgene wat Van Braams grote wens is, nl. een volledige geschiedenis van Zaandam. Hopelijk is het hem gegeven nog eens een integrale Zaandamse of Zaanse historie samen te stellen, want dat samenhangend beeld bezitten wij nog steeds niet.
Het eerste hoofdstuk ervan heeft Van Braam eigenlijk al gepresenteerd met zijn 'Zaandam in de middeleeuwen' uit 1993, dat voor de periode 500-1500 een standaardwerk is geworden. Voorlopig volgen we de 'fragmenten'.
Toekomstige onderwerpen.
Onder voorbehoud is dr. Van Braam voornemens in 1996/'97 de volgende nieuwe studies in de serie 'Fragmenten van de Zaanse Geschiedenis' te publiceren:
Een jubileumboek over een Zaans bedrijf met Zaanse mensen, daarmee wilde de machinefabriek Kramer & Duyvis een intern kijkje bieden ter gelegenheid van haar 50-jarig bestaan. Het is een geschenk voor personeel en relaties in een oplage van 1000 stuks. Een fraai verzorgd boek is het geworden op kunstdrukpapier met een overvloed aan foto’s. Vlak na de Tweede Wereldoorlog begonnen twee jonge Zaandammers hun bedrijf op een historische plek: Oud Saenden te Zaandam, waar sinds 1916 een ijsfabriek van Vuerhard had gestaan, de 'eerste bebouwing' daar. De samenstellers van het boek, A.G. Zwart-Kramer en P.A.M. Zwart hebben gebruik gemaakt van interviews met een 15-tal personen en dus de trend gevolgd van de orale geschiedschrijving, al wisten ze dat misschien niet. De fabriek werd in 1960 verplaatst naar de Mauritsstraat waar deze nog altijd te vinden is.
Er werd nog al wat Zaans in de tekst opgenomen, in de 'spelling van Woudt'. Als uitzondering is de 'oi' vervangen door de 'eu' omdat, zo zeggen de schrijvers, de 'eu' wel is gehoord en de 'oi' vrijwel niet meer, althans enkele decennia geleden. Er bestaan dus ook al Zaanse spellingsproblemen.
Uit een verklarend Zaans woordenlijstje, voor echte Zaankanters slechts een geheugensteuntje, neem ik de volgende woorden over:
bailegge (herinneren), bentele (slenteren), doffeg (nat), grozeg (trots), klossebak (bed), meukel (glunder, vrolijk van uiterlijk), spankere (rennen), wuptem (proost!).
Ach, die paden! Welk intiem leven heeft er zich afgespeeld. Carry van Bruggen schreef er al over. Freek de Jonge beschreef zijn angstige
jongensbelevenissen op deze twee Zaandamse paden in zijn 'Zaansch Veem'.
K. Wijnands publiceerde nu zijn nog van 1980 daterende Jeugdherinneringen: Verhalen rond het Mr. Cornelispad en Blauwepad en hun bewoners. Wijnands is een oud-bewoner van het verdwenen Blauwepad (dat zich bevond ongeveer ter hoogte van de Vincent van Goghweg) en hij gaat in zijn herinnering de huizen en huisjes stuk voor stuk na, met hun padbewoners.
Voor wie zelf herinneringen heeft aan die oude situatie en plekjes zal het nostalgische kost zijn.
Een aardige titel, deze 'Een vlucht Kraaijen' over een geslacht van landmannen in Oost-Zaandam 1722-1906. Hildebrand Kraaij maakte een gedetailleerde opsomming van feiten en feitjes; geen echte historie maar een lange uitgesponnen kroniek. Landman was een aanduiding voor veehouders.
Zulke overzichten bevatten waardevol materiaal voor degenen die de 'grote' geschiedenis van een plaats of streek willen schrijven. In
gemeentearchieven of andere bibliotheken liggen dergelijke met vlijt en liefde samengestelde familiekronieken in steeds grotere aantallen te wachten (evenals de kronieken van verenigingen en bedrijven).
Het betreft in dit geval een gefotokopieerde en geïllustreerde uitgave in ringband.