Machinefabriek Holleman houdt industrie draaiende

De Zaanse industrie had - en heeft deels nog steeds - een tamelijk kleinschalig en veelzijdig karakter. Daarbij werd en wordt vaak gebruik gemaakt van vrij gecompliceerde technische (machine)installaties. Om industriële bedrijven draaiend te houden is er sprake van een continue verandering, samenhangend met de steeds veranderende producten die ze vervaardingen. Een onhebbelijke eigenschap aan technische installaties is dat ze soms op de meest ongelegen ogenblikken storingen vertonen. Een bedrijf dat al sinds 1912 nauw betrokken is bij nieuwe technische ontwikkelingen in de Zaanstreek (en ver erbuiten), alsmede met het uitvoeren van de meest uiteenlopende reparaties aan machine-installaties, is Machinefabriek Holleman in Zaandam. Daarover spraken we met directeur Siem Holleman (jr.) en oud-bedrijfsleider Jan Bruin (geboren in 1923).

Door Albert Boes
(Foto’s ter beschikking gesteld door Machinefabriek Holleman)

De huidige vestiging van Holleman in Zaandam aan de Paltrokstraat

Machinefabriek Holleman werd gesticht door Siem Holleman (Sr.) die voor die tijd als servicemonteur werkte bij de Bronsmotorenfabriek in Appingedam. Omdat deze motoren ook werden geëxporteerd reisde Siem Holleman tot in Rusland toe om motoren te installeren en te repareren, alsmede dergelijke werkzaamheden uit te voeren aan installaties die erdoor werden aangedreven. Hij bouwde daardoor een enorme en veelzijdige ervaring op om al improviserend de meest uiteenlopende machinestoringen op te heffen.
In de eerste decennia van deze eeuw ontwikkelden de industriële activiteiten zich snel in met name de Zaanstreek, waar Siem Holleman flink wat contacten had. Naast een uitgebreide technische ervaring, had Siem Holleman ook een zakelijke instelling en in 1912 vond hij de tijd rijp om voor zichzelf beginnen.
De financiële basis voor zijn onderneming had een agrarische achtergrond (zoals bij veel beginnende bedrijven in het verleden!). Zijn echtgenote was namelijk een boerendochter en haar familie zorgde voor het startkapitaal. En zo begon Siem Holleman voor eigen rekening om reparaties en vernieuwingen in de Zaanse fabrieken uit te voeren. De zaken gingen goed en al gauw moest hij personeel aantrekken voor de uitvoering van deze werkzaamheden in onder andere de fabrieken van Bruynzeel, Keg en Albert Heijn.
In 1945 volgde zoon Piet, die de MTS-opleiding (nu HTS) in Amsterdam had gevolgd, zijn vader op als directeur van het bedrijf.

Machinestoringen

“Mijn vader werkte in de vooroorlogse crisisjaren bij de Artillerie Inrichtingen (AI) in Zaandam. In die tijd las hij een socialistisch tijdschrift”, herinnert Jan Bruin zich. “Dit werd door een NSB’er verraden. Zonder onderzoek is mijn vader op staande voet ontslagen. In zo’n moeilijke periode werd je daardoor zondermeer brodeloos gemaakt. Tijdens de oorlog kon hij aan de slag bij Holleman. Mijn vader was gelukkig een echte stoomfanaat die alles wist van stoomwerktuigen. Bij Holleman was behoefte aan iemand met een dergelijke kennis en ervaring”.

De huidige directeur van Holleman Machinefabriek B.V: Siem Holleman Foto Ron Koffeman

Piet Holleman (links) en Jan Bruin (rechts) bij een door Machinefabriek Holleman voor de petrochemische industrie gebouwde roetvanger

Tekening van een door Holleman vervaardigde cacaobreker

Zoals beschreven in “Met Stoom” voorjaar 2000, speelde Jan Bruin een actieve rol in het Zaanse Verzet, waarbij hij onder andere betrokken was bij de Gewestelijke Sabotage Afdeling. In verband daarmee repareerde hij onder andere tijdens droppings beschadigde wapens. De technische kennis die hij daarbij opdeed, bleek ook toepasbaar bij Machinefabriek Holleman, waar hij in 1949 in dienst trad. “In die tijd werkten er zo’n 15 vaklieden bij Holleman”, herinnert Jan Bruin zich. “We stonden toen aan het begin van de wederopbouw van de Zaanse industrie na de oorlog. Er was enorm veel werk aan de winkel. Wij waren min of meer het verlengstuk van de technische diensten van de grotere Zaanse bedrijven zoals Verkade en Bruynzeel. En voor de kleinere Zaanse bedrijven waren we in feite de technische dienst zélf. Dat betekende wel dat je 24 uur per dag klaar moest staan om de meest uiteenlopende machinestoringen op te heffen. Zo ben ik heel wat keren in het holst van de nacht mijn bed uit gesprongen om op ‘t fietsie’ naar bakkerij ‘De Zeeuw’ in Zaandam te trappen, waar weer eens een as gebroken was van een transportinstallatie of om een oven weer aan de gang te krijgen.

“Bij de meeste Zaanse fabrieken hadden we een goede naam opgebouwd wat betreft het opheffen van de meest gecompliceerde machinestoringen. Ongeveer de helft van het personeel van Holleman zwierf in die tijd rond in allerlei industriële bedrijven in de Zaanstreek en ver erbuiten om reparaties en aanpassingen aan allerlei machine-installaties uit te voeren. Die werkzaamheden beperkten zich trouwens niet alleen tot de fabrieken. Zo werden we ook vaak te hulp geroepen, wanneer er weer eens een brug over de Zaan niet open of dicht wilde.
De andere helft van het personeel werkte in de werkplaats die goed geoutilleerd was (en is!) om beschadigde apparatuur te repareren of vervangende onderdelen te vervaardigen. Zo konden we draaiwerk uitvoeren aan onderdelen van het formaat van een speld tot assen met een lengte van zes meter. Verder beschikten we over onder andere kotter-, frees- en schaafbanken om zelf allerlei machineonderdelen te vervaardigen”.

“Omdat we altijd ‘buiten standaardwerkzaamheden’ uitvoerden, waren de prijzen goed. Maar, Piet Holleman heeft er steeds voor gewaakt dat we ons niet uit de markt prijsden. Er was toen ook een sterke vertrouwensbasis aanwezig met onze opdrachtgevers. Daarmee hadden we zelfs vaak een bevriende relatie. Piet Holleman was trouwens een sober mens. In het maken van reclame voor zijn fabriek zag hij niets. Zijn passie lag eigenlijk ook niet eens bij de machinefabriek. Hij was een brandweerman in hart en nieren. Zo hebben we in de fabriek ook speciale brandblusapparatuur ontwikkeld die nu nog door brandweerkorpsen in en buiten de Zaanstreek bij ons wordt besteld. Omdat Piet bevelvoerder was, kon het gebeuren dat hij plotseling uit een belangrijke bespreking met een klant werd weggeroepen om een brand ergens in zijn verzorgingsgebied te blussen. Wij moesten er dan maar voor zorgen dat die klant verder goed behandeld werd. Heel lang heeft Piet zich ook niet veroorloofd om langer dan een week met vakantie te gaan (met zijn oude tot camper omgebouwde Volkswagenbus)”.

Nieuwbouw

“Uit onze reparatiewerkzaamheden bij de fabrieken kwamen ook veel aanvragen voort om nieuwe apparatuur te vervaardigen. Het ging daarbij om bijvoorbeeld hef- en transportapparatuur. Holleman speelde ook in op de mechanisering die bij de bedrijven toen flink doorzette. Ik heb heel wat avonden en weekends staan tekenen, zodat de volgende dag in de werkplaats begonnen kon worden met het vervaardigen of bestellen van de benodigde onderdelen en materialen. Zo bouwden we bijvoorbeeld voor Koster Kaas in Oosthuizen een 27 meter lange, 7 meter brede en 9 meter hoge drooginstallatie, waarin 8 ton smeltkaas per dag kon worden gedroogd. Daarbij moest er rekening mee worden gehouden dat het droogproces zeer gelijkmatig diende plaats te vinden ter voorkoming van korstvorming. Ook bouwden we voor dat bedrijf apparatuur om het parafineren van de kazen te mechaniseren.
Voor een bedrijf in Heemstede ontwikkelden en bouwden we een installatie voor het uitgevoerde continue bronsgietproces.
Een speciale sector waar Holleman gedurende tientallen jaren veel werk heeft gedaan (wat nu bijna helemaal verleden tijd is geworden) betrof de houtindustrie. Veel van de zagerijen, zoals van Simonsz, werden toen ik bij Holleman begon, nog door Backer & Rueb stoommachine-installaties aangedreven. Dat bracht, evenals aan de zaaginstallaties, heel wat onderhoud met zich mee en daaraan had een aantal mensen bij Holleman vast werk”.

Een bijzonder project

“Door onze werkzaamheden bouwden we een groot aantal persoonlijke contacten op in de Zaanse industrie en ver erbuiten. Zo ontstond bijvoorbeeld het idee om omstreeks 1963 iets te doen voor onze collega Evert van Vuuren, wiens echtgenote was getroffen door MS (multiple sclerose). Wij wisten dat hun hart op het water lag. Maar, Evert’s vrouw was toen al zodanig gehandicapt dat voor haar de watersport niet meer weggelegd was. De halve Zaanstreek heeft er uiteindelijk aan mee gewerkt om voor Evert en zijn vrouw een speciaal aangepast motorbootje te ontwerpen en te bouwen, zodat ze met haar bed en al aan boord kon worden gereden.

Officiële overdracht van het speciaal voor Holleman-medewerker Evert van Vuuren gebouwde motorjachtje in de Machinefabriek in 1963.

Scheepswerf ‘Vooruit’ zorgde voor het ontwerp en het casco; Zwolsman verzorgde de motorvoortstuwing, Bruynzeel leverde het hout voor de aftimmering en wij installeerden het geheel. Verder deden een op het laatst niet meer te tellen aantal bedrijven mee aan dit ‘project’. Het werk aan het bootje werd meest op zaterdag gedaan. Omdat het een verrassing moest blijven, werd Evert ‘gedetacheerd’ bij Verkade gedurende de maanden dat aan het bootje werd gewerkt. Na de feestelijke overdracht hebben Evert en zijn vrouw samen nog heel wat tochtjes kunnen maken”.

“Toen ik in 1985 met pensioen ging, was het bedrijf uitgegroeid tot een middelgrote machinefabriek. In die tijd was men bezig om een andere koers in te slaan. De teruggang in de industriële bedrijvigheid in de Zaanstreek ten opzichte van de decennia ervoor, tekende zich steeds duidelijker af, wat ook zijn invloed had op de door onze traditioneel uitgevoerde reparatie- en aanpassingswerkzaamheden. Verder verschoof het mechanische karakter in de industrie steeds meer naar het elektronische”.

Holleman nu

Het bedrijf met zo’n 35 vaste medewerkers, wordt thans geleid door Siem Holleman (zoon van Piet Holleman). Siem Holleman: “Wij leggen ons de laatste decennia vooral toe op het ontwerpen en bouwen van speciaalmachines en installaties, geheel afgestemd op de wensen opdrachtgevers. Tot de grootste opdrachten die we recentelijk uitvoerden, behoort bijvoorbeeld het ontwerp en de bouw van een geautomatiseerde fabricagelijn voor hondenvoer, bestaande uit onder andere meng-, extrudeer­, droog- en snijdapparatuur. Voor ons was dit een order van ongeveer 1,5 miljoen gulden.
De voedings- en genotmiddelenindustrie is voor ons een belangrijke sector. Zo ontwierpen en bouwden we bijvoorbeeld eens voor een grote bakkerij twee geautomatiseerde inspuitmachines voor ‘lange vingers’. Verder zijn we nu bezig met het reviseren van bakapparatuur die in een nog in te richten bakkerijmuseum moet worden geïnstalleerd. Ook hebben we voor de snackindustrie eens een machine gemaakt die zogenaamde ‘berenhappen’ samenstelt. Maar ook voor heel andere sectoren voeren we regelmatig opdrachten uit, zoals de vervaardiging van speciaal gereedschap voor de KLM en testapparatuur voor het Nationaal Luchtvaartlaboratorium. Op dergelijke opdrachten is ons machinepark ingesteld. Dat bestaat onder andere uit verschillende grote cnc-bestuurde draai-, frais- en kotterbanken voor de bewerking van de meest gecompliceerde werkstukken, alsmede een goed ingerichte bankwerkerij. Verder kunnen we alle soorten laswerkzaamheden uitvoeren. Daarin zien wij voor de toekomst nog veel mogelijkheden. Daarom gaven wij onlangs opdracht om onze machinale metaalbewerkingafdeling met 500 m2 uit te breiden en ook ons (cnc-bestuurde) machinepark flink uit te breiden”.

Een willekeurige greep uit de klantenkring van Holleman, met name uit vroegere dagen:

Houtsector
Bruynzeel, Simonsz, Van Wessem, Dekker, P. Schipper, Kamphuis & Loosbroek, ‘De Morgenster’, De Lange, ‘De Wildschieter’, Blees, William Pont

Voedings- en genotmiddelensector
Albert Heijn, Hille, De Zeeuw, ‘De Tijdgeest’, Karperton, Koster Kaas, Zwaardemaker, Zwolsman Mayonaise, Grootes Cacao, Roos Bonbons

Papier- en cartonnagesector
Van Gelder Papierfabrieken, Kampert & Helm, Bakker, Knijnenberg, v.d. Meer

Metaalsector
Gieterij Suyk, Scheepswerf Kraaier, Gasfabriek Zaandam, Artillerie Inrichtingen, Hoogovens.

Een door Machine Fabriek Holleman voor Verkade vervaardigd testapparaat voor ‘café-noir’. Het zeer vernuftige apparaat werd ontworpen door de voortreffelijke Verkade-constructeur Dick Ruth die trouwens de gehele café-noir productielijn ontwierp (een prachtige installatie)