Uit alle delen van de wereld betrekt de Zaanse industrie haar grondstoffen en naar alle werelddelen gaan haar producten. Het allesverbindende element is het water. De industriële fakkel, door het geslacht van molenaars aan het nieuwe geslacht van industriëlen toevertrouwd, wordt er door gevoed. Het licht zal over de Zaanstreek blijven schijnen, zolang nijverheid, handel en scheepvaart elkander willen blijven zien als gelijkwaardige schakels van een volwaardige keten.

Als we over de Zaanstreek spreken dan denken we aan hout. En ongetwijfeld heeft de houthandel en houtbewerking in dit waterland gedurende meer dan drie eeuwen een zeer belangrijke plaats ingenomen. De huizen werden hier vroeger goedkoper gebouwd van Scandinavisch hout dan van vaderlandse klinkers en een stenen voorgevel in een overigens houten huis gold lange tijd als een teken van welstand. De houten scheepsbouw was van internationale betekenis en leeft nog voort in de jachtbouw. Op het eind van de Gouden Eeuw waren hier vijftig scheepswerven gevestigd en vertoefde Czaar Peter hier enige tijd om het scheepstimmervak te leren. Men doet de Zaanstreek echter te kort als de overige nijverheid - die in verhouding tot het hout veel groter betekenis heeft - niet in het streekbeeld wordt betrokken. De historische molens van de Zaan waren slechts voor een deel houtzaagmolens. De meeste echter vormden de olie-, pel-, verf-, papier- en meelindustrie.

Uit deze molenindustrie, waarvoor het vlakke boomloze landschap bij uitstek geschikt was, is de huidige Zaanse nijverheid gegroeid, een nijverheid waar iedere Nederlander vanaf zijn geboorte mee is opgegroeid. Nadat de ?beschuit met muisjes? onze komst heeft aangekondigd, worden wij door moeder met kindermeel en goudgele ?lange vingers? op krachtvoer gesteld, terwijl de overige leden van het gezin zich aan de dagelijkse ontbijttafel tegoed doen aan koek en beschuit. Bij ons kopje thee zullen wij node de Zaanse bonbons en biscuits willen missen. Een derde deel van ons dagelijks brood komt als meel uit de Zaanstreek en de Zaanse levensmiddelen zullen in geen enkel gezin ontbreken. Als leverancier van cacaopoeder, oliën en vetten neemt de Zaanstreek eveneens een dominerende plaats in. Treedt men het Hollandse huis binnen dan zal men door deuren, betimmering, beschildering, linoleum, vloertegels en parketvloeren steeds aan de Zaanstreek herinnerd worden.

Voegt men hieraan toe, dat de papierindustrie haar bakermat aan de Zaan heeft, de boekdrukkunst het allerbeste produkt kan leveren, dat de metaalnijverheid, de stalen scheepsbouw, de chemische industrie en veevoederfabrieken met grote bedrijven hier vertegenwoordigd zijn, dan heeft men een gevarieerd - ofschoon niet volledig - beeld van de moderne Zaanse industrie. Jaarlijks levert deze nijverheid aan onze volkshuishouding een bijdrage van ruim f 1 miljard, d.i. 4 à 5 procent van de gehele Nederlandse industriële produktie.
Om de Zaanse industrie te voeden zijn grondstoffen nodig en de meeste daarvan komen van overzee. Met uitzondering van hout wordt - hoofdzakelijk via de grote zeehavens Amsterdam en Rotterdam - jaarlijks 1,25 miljoen ton goederen aangevoerd en verlaten 0,75 miljoen ton produkten de Zaanstreek. Het grootste deel der grondstoffen, bestaande o.m. uit granen, oliehoudende zaden, kopra, cacaobonen enz., komt hier per binnenschip.

De af te voeren produkten, die vroeger uitsluitend per beurtschip werden verscheept, verlaten de Zaanstreek meer en meer over de weg. Deze ontwikkeling heeft de bouw van een tunnel onder het Noordzeekanaal zeer urgent gemaakt. Wel is de ligging van de fabrieken aan de Zaan voor de aanvoer van grondstoffen per schip nog altijd gunstig, doch de structurele wijziging van het vervoerswezen doet ook hier haar invloed gelden.
De meeste industrieën zijn aan de oevers van de Achterzaan, d.i. binnen de sluizen, gelegen. Bij nieuwe vestigingen bestaat er voorkeur voor het havengebied buiten de sluizen. Om in deze behoefte te voorzien is sedert kort een industriegebied in de Achtersluispolder gesticht, waarvoor een insteekhaven met 5 m diepte werd gegraven, die uitmondt nabij het Noordzeekanaal. Toekomstige uitbreiding zal in de Zaandammerpolder, nabij de Nieuwehaven, moeten worden gezocht.

Het vaarwegennet van de Zaanstreek en de uitstekende verbindingen te water met overig Nederland en Europa, heeft het vervoer per schip altijd sterk bevorderd. Door de sluizen te Zaandam worden jaarlijks meer dan 50 000 schepen geschut met een inhoud van 6 miljoen ton. De Zaan behoort dan ook tot de drukst bevaren vaarwegen in ons land. De aan- en afvoer per coaster neemt de laatste jaren beduidend toe. De drempeldiepte van de sluizen (3,10 - K.P.) beperkt voorshands de toegang van de coasters van het grootste charter, althans wanneer zij afgeladen zijn. Sleepschepen tot 2500 ton kunnen zonder moeite de Zaan bevaren.
In het zeehavengebied van Zaandam komen bovendien jaarlijks 10 000 binnenschepen, metende ca. 1 miljoen ton. In 1958 bedroeg het aantal aangekomen zeeschepen 575, waarvan het grootste schip een draagvermogen had van 10 500 ton.

Het is duidelijk dat voor de onafgebroken stroom goederen, die met deze schepen wordt aangevoerd, een behoorlijke opslagruimte beschikbaar moet zijn. Voor goederen in zakken is er plaats voor 100 000 ton, stukgoed 30 000 ton en voor gestort graan 65 000 ton, dus dezelfde opslagruimte als in Nederlands grootste graansilo aan de Maashaven te Rotterdam.
Evenals andere delen van het land heeft de Zaanstreek tijdens de tweede wereldoorlog zwaar geleden. Het herstel is echter spectaculair geweest. Nieuwe fabrieken en kantoorgebouwen zijn verrezen. Het bruggencomplex van het plan ?Nieuwe Dam? in Zaandam is in volle uitvoering en als deel hiervan kon de prachtige Beatrixbrug in december 1958 voor het verkeer te land en te water in bedrijf worden gesteld. Hierdoor werden de schuttijden door de Wilhelminasluis aanzienlijk bekort en behoeft het wegverkeer niet meer voor gesloten bruggen te wachten.

Een nieuwe brug wordt thans gebouwd tussen het Eiland en de vaste wal, ten einde tegemoet te komen aan de toenemende eisen van het vervoer van hout over de weg. De gezamenlijke Zaangemeenten hebben een gemeenschappelijk industrieschap gesticht om de groei van de nijverheid te kunnen opvangen.
Kortom het industriële hart van de Zaanstreek blijft warm en onstuimig kloppen voor de toekomst van onze nijverheid en handel, onze haven en scheepvaart, waarbij het zich krachtig gesteund weet door allen, die in dit nijvere gebied leven en werken tot voorspoed van ons gehele land.

Mogen de deelnemers aan het 110de Congres van de Koninklijke Vereniging ?Schuttevaer? als blijvende indruk het motto van dit geschrift mee naar huis nemen: