Kunst zonder rugwind

Zaanse schilderkunst 1600 - 1950

drs. Henk J. Heijnen, Pieter Helsloot, Jan P. Woud, Klaas Woudt

De uitgave van een kunstboek is in feite niet bijzonder: ze zijn er te kust en te keur. Zelden is echter de schilderkunst van een gewest tot onderwerp gekozen. In dit opzicht onderscheidt 'Kunst zonder rugwind' zich: er worden uitsluitend schilders en hun werk uit de Zaanstreek behandeld. Het is een regio die altijd als eigenzinnig is beschouwd. Door het brede IJ gescheiden van Amsterdam ontwikkelde zich hier een eigen cultuur. Het was een fabrieksstreek, aanvankelijk bekend door z'n duizend molens, later door z'n levensmiddelenindustrie, ooit ook door z'n misschien wat roerige arbeidersbevolking: 'de rode Zaanstreek'.
Kon zich hier een klimaat ontwikkelen waarin beeldend kunstenaars hun kans kregen en een markt vonden? Beïnvloedden zij elkanders werk, ontstond er mogelijk een 'Zaanse school'? Op deze vragen wordt in tekst en beeld antwoord gegeven. Een in het boek opgenomen register bevat summiere gegevens van ongeveer vierhonderd kunstenaars die in dit gewest hebben gewoond en/ofgewerkt; aan ruim twintig van hen is ruimere aandachtgeschonken. De vrijwel geheel in kleurendruk uitgevoerde uitgave werd mogelijk dankzij de steun van de jubilerende Mercurius Groep Wormerveer bv.

Verantwoording

Kunst zonder rugwind, met deze titel hebben wij gemeend een kenmerk te noemen van de Zaanse schilderkunst zoals die bedreven is tot ongeveer het jaar 1950. In de Zaanstreek heeft de niet onbelangrijke getalenteerde groep kunstenaars te kampen gehad met een gebrek aan belangstelling en steun, uitzonderingen daargelaten. Geen (kunst)klimaat, geen (financieel)mecenaat, zo was de situatie. Tot aan de helft van de 20e eeuw, gedurende de vijf eeuwen die in dit overzicht beschreven worden, profiteerden alleen de molens van de wind. Desondanks hebben honderden schilders en grafici ons verrijkt met hun werk. Het is zeker een achtergond van dit historisch overzicht om hen aan de vergetelheid te ontrukken en hun alsnog een hommage te bereiden. Tot nu toe ontbrak een verantwoorde kunsthistorische beschouwing van deze regionale kunst.
Wat is onder die gegeven moeilijke omstandigheden een Zaanse kunstenaar? De vraag hield ons bezig omdat vele - maar gelukkig lang niet alle - mannen en enkele vrouwen die hun roeping in de schilderkunst vonden naar elders vertrokken. Als zodanig is iemand beschouwd die, als professional of als amateur, werk leverde van hoge kwaliteit en die een relatie had tot de Zaanstreek doordat hij er althans een deel van zijn leven had doorgebracht of gewerkt. Er moest aantoonbaar een kunstzinnige relatie met die streek zijn onderhouden of ontwikkeld. Bij de keuze van 21 kunstenaars die in de 'Alfabetische catalogus' zijn opgenomen is speciaal getracht aan deze criteria te voldoen. Zij worden representatief geacht voor de Zaanse kunst. Het spreekt vanzelf dat elke selectie in dit opzicht subjectief is en dat misschien andere kunstenaars in de Catalogus niet misplaatst waren geweest.
Hoewel van de besproken kunstenaars een aantal actief bleef tot ver in de tweede helft van de 20e eeuw viel de beschrijving van de beeldende kunst na 1950 niet onder de opdracht. Het is gewenst dat eens ook aan die volgende periode een studie wordt gewijd, liefst minstens zo omvangrijk als die nu voor u ligt.

Het aan dit overzicht toegevoegde Register van beeldende kunstenaars bevat ook namen en personalia van een jongere generatie Zaanse kunstenaars. De grens moest getrokken worden bij het geboortejaar 1960 zodat de jongste talenten niet aan bod zijn gekomen. Er werd hierbij tevens gebruik gemaakt van de Encyclopedie van de Zaanstreek (uitgave van 1991).

Gezien de betrekkelijk korte tijd die ons voor de samenstelling gegund was, is het denkbaar dat diverse personen ontbreken of gegevens incompleet zijn. Hiervoor is tevoren een verontschuldiging op haar plaats. Dit laatste geldt trouwens voor de totaliteit van dit kunsthistorisch overzicht: bij sommige onderdelen kon door de druk van de tijd nader wenselijk geacht onderzoek niet plaats vinden.
Tenslotte spreken we nog een wens uit. De bijeengebrachte documentatie die nodig was om dit boek te kunnen samenstellen zou voortzetting moeten vinden in een centrale Zaanse kunsthistorische documentatie. Te denken valt hierbij aan een inventarisatie van de duizenden schilderijen en andere kunstwerken in particulier bezit en in museale en overheidscollecties. Hierdoor kan dit Zaanse culturele erfgoed zichtbaar en toegankelijk blijven.

drs. Henk Heijnen, Pieter Helsloot, Jan P. Woud, Klaas Woudt

Voorwoord

Aanleiding voor de uitgave van 'Kunst zonder rugwind' is de tentoonstelling over Zaanse schilderkunst, die in het Zaans Museum plaats vindt van 24 maart tot en met 27 augustus 1999. Aanvankelijk werd uitgegaan van de gedachte om bij de tentoonstelling een catalogus te vervaardigen maar gaandeweg werd besloten tot het maken van een boek.

Mercurius Groep Wormerveer bv, die in 1999 haar 75-jarig bestaan viert, sponsort de tentoonstelling in het Zaans Museum en beschouwt dit boek als haar belangrijkste jubileumuitgave. Zij gaf opdracht aan vier deskundigen, bekend met de Zaanse beeldende kunst en cultuurhistorie, het boek samen te stellen. Zij vormden de redactiecommissie en hierbij vermelden wij in het bijzonder onze waardering voor hun intensieve betrokkenheid. Klaas Woudt nam een deel van de tekst voor zijn rekening, evenals Henk Heijnen. Pieter Helsloot en Jan Woud waren verantwoordelijk voor het register, waarin gegevens van ongeveer vierhonderd kunstenaars zijn vermeld. Van groot belang bij de samenstelling van het boek zijn vooral de gegevens geweest die Jan Woud gedurende 25 jaren verzamelde over de kunstenaars die in dit boek centraal staan. Waardevol zijn ook de door hem gehouden interviews met de (toen nog levende) kunstenaars of hun betrekkingen. Van niet minder belang zijn de ongeveer 2000 foto's die hij gedurende vele jaren maakte van inmiddels her en der verspreide kunstwerken.

Mercurius Groep Wormerveer bv heeft een lange relatie met de beeldende kunst en de schilderkunst in het bijzonder. Ruim vijftig jaar reeds zijn zij de drukkers en/of uitgevers geweest van vele belangrijke Nederlandse musea en kunstinstellingen. Door de keuze van dit onderwerp voor de jubileumuitgave, wil Mercurius Groep Wormerveer bv duidelijk maken dat die betrokkenheid nog steeds springlevend is; bovendien hoopt zij een leemte op te vullen in de beschrijving van de Zaanse schilderkunst. Wij hopen dat vele Zaankanters, maar ook geïnteresseerden buiten de Zaanstreek, dit boek in de toekomst zullen zien als een standaardwerk.
Met nadruk wordt hierbij ook dank gezegd aan al die particulieren die hun dierbare schilderijen ter beschikking hebben gesteld voor het maken van illustraties of die op andere wijze behulpzaam waren bij het verstrekken van informatie.

Wij wensen iedereen buitengewoon veel plezier met dit boek en bij de tentoonstelling in het Zaans Museum.

Directie Mercurius Groep Wormerveer bv, maart 1999

drs. C.A. Woudt
ir. R. Woudt

UITVOERING BOEK: