Gevel- en gedenkstenen en wapenschilden

In en rondom het maritieme hart van Zaandam, de Hogendam, zijn nog veel gevel- en gedenkstenen en wapenschilden te vinden die op de een of andere manier refereren naar het maritieme verleden. Zowel particulieren als de overheid hebben in het verleden regelmatig hun betrokkenheid bij maritieme zaken willen illustreren door het aanbrengen van maritieme symbolen in hun familiewapen of in een gedenksteen in de gevel van hun huis of kantoor. Ook het gemeentewapen van Zaandam had een dergelijk symbool opgenomen.

Een beschrijving uit 1816. Gevierendeeld: het eerste van goud, beladen met de staf van Mercurius, het tweede tegengevierendeeld, het 1e en 4e van keel, beladen met een klimmende leeuw van zilver, het 2e en 3e van zilver met een klimmende leeuw van keel, het derde een onvoltooid schip, het 4e van lazuur, waarop staande haan van zilver; voor surtout gefasceert in drie stukken, het 1e van lazuur, het 2e van sabel, het 3e van zilver gegolfd van sijnople; het schild gehouden door een gekroonde leeuw met opgeheven zwaard.

Het voormalige gemeentehuis van Zaandam aan de Burcht in Zaandam

Het Gemeentewapen van Zaandam

Op de monumentale voorgevel van het voormalige stadhuis van Zaandam aan de Burcht prijkt het oude gemeentewapen van de gemeente Zaandam. In 1845 besloot het gemeentebestuur van Zaandam tot de bouw van één groot raadhuis in het centrum van de gemeente. De gemeente had, na de samenvoeging van Oostzaandam en Westzaandam in 1811, twee kleine gemeentehuizen, op elke oever van de Zaan één.
In 1811 werden bij decreet van Napoleon West- en Oostzaandam samengevoegd tot Zaandam en werd Krommeniedijk bij Krommenie gevoegd. Engewormer werd bij de gemeente Wormer gevoegd. Jisp en Wijdewormer werden ook voor korte tijd verenigd, in 1817 vond daar echter alweer een scheiding plaats.

Het oude gemeentewapen van Zaandam is in 1811 ontworpen toen Zaandam ontstond uit de beide dorpen Oost- en Westzaandam. In het eerste kwartier staat het symbool van de Zaandamse koophandel, in het tweede kwartier het oude blazoen van Westzaandam, ontleend aan dat van de banne Westsanen en Crommenie, in het derde kwartier het oude wapen van Oostzaandam, waarbij de spreuk hoorde: “Gerust te midden der baren”.
Het hartschild symboliseert lucht, aarde en water, de Zaanstreek derhalve. En een enkele heraldicus zal waarschijnlijk volhouden dat de schildhoudende leeuw met kroon herinnert aan czaar Peter.

Na opnieuw een samenvoeging bleek het stadhuis van Zaandam te klein en kreeg het een andere bestemming. Bovendien moest Zaandam zijn gemeentewapen opgeven.

Op 1 januari 1974 had de tot dan toe grootste samenvoeging van gemeenten in Nederland plaats. Assendelft, Koog aan de Zaan, Krommenie, Westzaan, Wormerveer, Zaandam en Zaandijk, zeven gemeenten met op dat moment 124.906 inwoners, werden samengevoegd tot één gemeente Zaanstad. In het oorspronkelijke voorstel van de Minister van Binnenlandse Zaken was ook voorgesteld om een gedeelte van de gemeente Wormer bij deze gemeente te voegen, namelijk het langs de oostelijke oever van de Zaan gelegen stedelijke deel van Wormer. Het overige deel zou dan bij Jisp gevoegd moeten worden. De Tweede Kamer dacht daar echter anders over. Een amendement van Mr. P.R. Stoffelen [PvdA] met het voorstel om Wormer buiten Zaanstad te houden werd door de Kamer aanvaard.
Een amendement van de heer M. Schakel [ARP], waarin werd voorgesteld de gemeenten Krommenie en Assendelft tot één gemeente samen te voegen en dus buiten Zaanstad te laten, maakte het debat in de Kamer bijzonder levendig. Bij de stemming in de middag van 8 februari 1973 werd dit amendement van de heer Schakel verworpen met zevenenzeventig stemmen tegen en zesenvijftig stemmen voor. Het wetsontwerp waarin de samenvoeging van de Zaangemeente werd geregeld, is daarop zonder hoofdelijke stemming aangenomen.

De gemeente Wormer sprak zich uit voor een gerichtheid op Waterland en vormde samen met Jisp en Wijdewormer de nieuwe gemeente Wormerland. De gemeente Oostzaan verkoos een oriëntatie op Amsterdam in plaats van op de Zaanstreek.

Een van de gevolgen van deze samenvoeging was dat de gemeente Zaandam zijn gemeentewapen moest inruilen voor dat van de nieuwe gemeente Zaanstad.
Het nieuwe wapen voor de gemeente Zaanstad werd ontworpen H.P. Doebele. Gekozen werd voor een door twee walvissen gedragen schild met vier leeuwen. De walvissen verwijzen naar de zeventiende- en achttiende-eeuwse walvisvaart, die vanuit de Zaanstreek intensief werd bedreven. De vier leeuwen op het schild herinneren aan het oude wapen van de Banne van Westzaan, het vroegere rechtsgebied. De wapens van de gemeenten die in Zaanstad samenkwamen, waren (Assendelft uitgezonderd) alle met deze leeuwen getooid.

Bij de samenvoeging nam Zaanstad alle bezittingen van de oude gemeenten over, te beginnen met de gemeentehuizen. In 1974 werd begonnen met de bouw van een nieuw gemeentehuis: De Bannehof. In 1991 werd een belangrijke stap gezet in de concentratie van gemeentelijke diensten. Aan het Ebbehout (Westerspoor in Zaandam)werd een stadskantoor geopend. Het oude Zaandamse raadhuis aan de Burcht kon daarna verlaten worden, evenals de overige panden die de voormalige gemeente Zaandam in de stad in gebruik had.

Foto boven: De wapens van Oostzaandam en Westzaandam
Twee wapenschilden, gedekt met kronen, omgeven door geornamenteerde lambriquins en hangende met een guirlande aan een architraaf, waarop de opschriften boven elk wapen Oostzaandam en Westzaandam.
Het wapen van Oostzaandam is een onvolmaakt schip op zee, dat van Westzaandam de vier gekwartileerde leeuwen. De datering van deze kopergravure is 18e / 19e eeuw. De afmeting is 6 bij 7 cm.

Foto links: Zegel der hervormde gemeente Oostzaandam.
Het stelt voor het onvolmaakte schip op een zee, het randschrift luidt: Gerust: in 't midden: der baren
Deze houtgravure is uit de 19de eeuw.
Collectie: Gemeente Archief Zaanstad

Gemeentewapen in de voormalige pastorie

Achter de Oostzijderkerk, in de Zuiderkerkstraat staat een langwerpig bakstenen huis met zadeldak. Het huis heeft een ingang met bovenlicht in een pilasteromlijsting. Boven de ingang is een gevelsteen met het wapen van de voormalige gemeente Oostzaandam; een schip waar nog volop aan gewerkt wordt.
Het huis is o.a. predikantswoning en apotheek geweest.

Huis der Cardinalen

De familie Cardinaal was een belangrijke en omvangrijke doopsgezinde familie in de 17e en 18e eeuw. De familie was o.a. betrokken bij de scheepsbouw en houtkoperij. Dit huis aan de Hogendijk 60-64 herinnert nog aan deze familie.
Het is een bakstenen huis met een houten voorschot met driehoekig fronton en zijpilasters. In de noordgevel is een steen gemetseld met daarop een scheepswerf.

Gedenksteen van de Horndersluis

Op de plaats van het gemaal “De Soeteboom” aan de Hogendijk 45-47 lag vroeger een schutsluis; “De Horndersluis”. De schutsluis werd tussen 1650 en 1675 aangelegd. In 1703 werd de houten sluis door een stenen exemplaar vervangen. De gedenkstenen in de sluismuur herinneren aan deze sluis. In de 19e eeuw werd de sluis gesloopt. Op de fundamenten werd in 1873 gemaal De Soeteboom gebouwd.

In het front van de westelijke sluiswand van het bovenhoofd van de sluis is in één van de natuurstenen hoekblokken het jaartal “1732 II” gebeiteld en een horizontaal peilmerk. In één van de hoekblokken van de oostelijke sluiswand is het getal “27” met een horizontaal peilmerk ingebeiteld (foto rechts).

Door: Cees Kingma, september 2006
Advies: Gerard Horneman, beheerder Czaar Peterhuisje in Zaandam
Beeldmateriaal: Archief Cees Kingma (tenzij anders aangegeven)