Door het grote nationale belang van de Zaanse industrie zijn er in de 20e eeuw schepen uit alle ‘varende’ streken, provincies en buurlanden op de Zaan te zien geweest. Als in het Groningse hoge land de graanoogst ten einde liep, begon de Zaanbocht in Wormerveer vol te lopen met tjalken en aken met graan voor Wessanen. Vaak lag er een Spits met graan uit Noord Frankrijk voor de wal. Kolen uit Limburg werden aangevoerd met sleepschepen zoals de Kempenaar. Maïs, tarwe, palmpitten en rijst kwam met uiteenlopende scheepstypen uit de grote zeehavens zoals Amsterdam, Rotterdam en Antwerpen. Voor het gebruik op de Zaan werden geen specifieke schepen ontwikkeld. De enige aanpassingen ontstonden doordat de omliggende scheepswerven, zoals v.d. Beldt in West-Grafdijk, Czaar Peter op het Kalf en Conrad in Haarlem en Zaandam, een eigen ontwerp hadden voor bestaande scheepstypen, waardoor kleine verschillen in de uitvoering konden ontstaan. Luxe motors en beurtschepen waren veel voorkomende schepen op de Zaan.
In het begin van de vorige eeuw voeren er nog regelmatig veerschepen met passagiers over de Zaan. Deze geregelde dienst vanuit Alkmaar naar Amsterdam had diverse opstapplaatsen in verschillende Zaan gemeentes. Ondanks de geringe drempeldiepte van de Wilhelminasluis waren er toch regelmatig zeeschepen op de Zaan te zien.

Titel: Sleepboten leveren stoom aan fabriek
Door: Fred Boom
gouache, 25x36 cm
Particuliere collectie

De stoomsleepboten Wilhelmina Goedkoop en Catharina E. Goedkoop van de bekende rederij uit Amsterdam liggen afgemeerd in de Zaan en leveren stoom aan de voormalige oliefabrieken van Crok & Laan aan de Zaandijkerweg in Wormerveer, omdat als gevolg van technische problemen in het eigen ketelhuis zelf stoom opwekken niet meer mogelijk was. Men kon zodoende, weliswaar met beperkte capaciteit, gedurende de ketelreparatie het bedrijf aan de gang houden.

Gezicht op de fabrieken van Honig
J. Carbaat
Potloodtekening
Collectie: Gemeente Archief Zaanstad

Gezicht op stijfselfabriek de Bijenkorf te Koog aan de Zaan vanaf de Zaan gezien. Deze tekening toont dat de aan en afvoer grotendeels per schip gebeurde. Voor de uitbreiding van de Honig fabrieken werden regelmatig stukken Zaanwater gedempt. Op de achtergrond rechts nog een molen op De Hemmes. Datering omstreeks 1919.

Beurtschip Zwaantje in lossing bij de Vlijt
Jan Groenhart
Gewassen pentekening
Particuliere collectie

Deze tekening kreeg schipper Thijme Kley in 1987 bij zijn 40 jarig jubileum bij Wessanen.

Ondanks het feit dat Wessanen in 1948 de relatieschippers uitkocht, heeft Kleij ruim 40 jaar op diverse schepen gevaren. Kleij voer eerst als knecht bij schipper H. van Bergen en de laatste jaren als schipper op het Zwaantje. Hij was de laatste schipper die vracht heeft gevaren met het Zwaantje. In zijn jonge jaren heeft Thijme ook nog enige jaren als knecht bij schipper J.G. Aafjes op de Antje gevaren.
De huidige schipper/eigenaar van het schip 'Zwaantje', Bas Roukama kocht het schip in 1986. Als medewerker van Wessanen had hij vele malen het schip van schipper Thijme Kleij geladen en gelost als het voor de wal lag bij de meelfabriek.
Nadat Roukama het schip als vrachtschip had gekocht, is hij het gaan ombouwen tot woonschip. De boeiing werd eraf gehaald en de den werd wat verhoogd zodat er een stahoogte in het ruim ontstond. Vlak voor het achterdek werd een ruime kajuit/stuurhut gebouwd. Om de vaareigenschappen te verbeteren plaatste Roukama een boegschroef.

Relatievaart

Naast de beurtvaart vormde de relatievaart in de Zaanstreek decennia lang een belangrijke tak van het goederenvervoer van en naar veel fabrieken in de Zaanstreek. Onder het begrip relatievaart wordt verstaan dat er tussen een productiebedrijf en een eigenaar van één of meerdere binnenschepen, een overeenkomst is afgesloten.
Sommige grote bedrijven hadden een eigen vloot van binnenvaartschepen en andere bedrijven, die geen eigen schepen bezaten, waren voor een deel afhankelijk van relatieschippers. Voor een deel afhankelijk, want wanneer een bedrijf te veel lading te vervoeren had voor de capaciteit van de schepen van de relatieschippers, dan kon zo'n bedrijf altijd nog via een binnenvaartbevrachter, maar wél via de schippersbeurs, proberen de lading onder te brengen bij schippers, die op de beurs stonden ingeschreven om lading te vervoeren. Dit ging tot in de tweede helft van de 20e eeuw via de zogenaamde 'evenredige vrachtverdeling' naar het nummer van inschrijving.

Omdat Wessanen & Laan een groot bedrijf was met verschillende fabrieken in Wormerveer en Wormer, had men zich verzekerd van de diensten van een flink aantal vrachtscheepjes met relatieschippers om hun stroom import- en exportgoederen te vervoeren. Dit waren tot 1948 ondermeer de motorschepen:

• 'Antje' (105 ton) met schipper J.G. Aafjes
• 'Bregetta' (96 ton) met schipper Ph. Wester
• 'Combinatie' (99 ton) met schipper C. Oom (eigenaar S. v.d. Kaay te Zaandam)
• 'Tijdgeest' (116 ton) met schipper J. Wessemius en later D. Westerink
• 'Zwaantje' (120 ton) met schipper H. van Bergen
• de sleepkraak 'Agnes Catharina' (98 ton) met als schipper/eigenaars: de gebroeders J. en Th van der Laan
• sleepschip 'Elizabeth' (264 ton) met schipper S. de Boer

In 1948 kwam de firma Wessanen & Laan met een aanbod om de schepen van de relatieschippers tegen taxatieprijs over te nemen. Men gebruikte het argument dat men vertrouwde informatie had uit Den Haag, als zou de relatievaart bij wet afgeschaft worden.

Bron: 'Zaankanters en het water'

De vitrine met de scheepsmodellen van Cor Phaff

Voormalig zandschipper Cor Phaff en zijn vrouw Ali wonen tegenwoordig in de voormalige directeurs woning van scheepssloper Adriaan Slooten aan de Veerdijk in Wormer. Het huis ademt nog aan alle kanten de sfeer van de voormalige scheepssloperij. Al het fraaie houtwerk in huis komt uit de, omstreeks 1974, door Slooten gesloopte Schotse veerboot Lochnevis.
De ruim tachtig jarige Phaff bouwt nu nog slechts houten modellen van schepen waar hij, met zijn vrouw Ali, een groot gedeelte van zijn actieve schippersloopbaan op heeft gevaren of waar hij als schipper met bewondering naar heeft gekeken. Schepen bouwen was altijd al zijn grote passie. Hij heeft, meestal geheel eigenhandig, soms met professionele hulp van een scheepswerf, zijn hele vloot van schepen opgebouwd, omgebouwd, gemoderniseerd en onderhouden. Motoren werden uit- en ingebouwd, onderdelen werden vernieuwd. Losinstallaties werden aangebracht of aangepast aan de veranderende losmethode.
De schipperszoon Cor Phaff begon vlak na de Tweede Wereldoorlog als zelfstandig schipper op een gehuurd scheepje van 62 ton met een Kromhout gloeikop motor. Samen met zijn vrouw Ali als varensgezel heeft hij zijn bedrijf uiteindelijk uitgebouwd tot een beunschip, een Kempenaar van ruim 500 ton met een 165 pk 6 cylinder G.M. dieselmotor.

Een Zeeboot te Wormerveer

De Zaanlander van vrijdag 28 oktober 1932 had het op de voorpagina: "Een Zeeboot te Wormerveer. Dezer dagen stoomde de 'Heinrich Grammerstorf' de Wormerveersche 'haven' binnen, beladen met goederen bestemd voor de N.V. Gortpellerij 'Mercurius'. Velen namen een kijkje bij dit voor deze tijd wel ongedachte verschijnsel".
Bij het artikel is een foto geplaatst van het schip bij de meelfabriek De Vlijt aan het Noorddijk in Wormerveer. Helaas is er geen bruikbare versie van deze foto beschikbaar.

Ofschoon het wel vaker voorkomt dat een zeegaand schip over de Zaan vaart was het bezoek van de 'Heinrich Grammerstorf' toch onderwerp van een nadere studie in het Gemeente Archief Zaanstad. Aanleiding voor die studie was een foto met als titel 'Achterzaan Zuideinde bij schipper A. Smit - Koog aan de Zaan'. Op de achtergrond passeert er een zeeschip. Nader onderzoek wees uit dat dit de 'Heinrich Grammerstorf' was.

Voornaamste bron van informatie waren de schetsboeken van Maarten Bus uit Oost-Knollendam. Bus maakt drie maal melding van de 'Heinrich Grammersdorff'. Ondanks dat hij de naam anders spelt dan bijvoorbeeld de Zaanlander gaat het hierbij waarschijnlijk toch om hetzelfde schip. In LLOYD'S REGISTER OF SHIPPING komt ook alleen de naam 'Grammerstorf' voor. Terwijl Maarten Bus het schip waarschijnlijk wel gezien heeft.
De specificaties in LLoyd's Register in 1931-1932 zijn o.a.:

Het schetsboek van Maarten Bus

De naam van het schip en een aantal technische details wijken af van de officiele registratie van het schip. Maarten Bus tekende slechts één ruim op het voordek terwijl er in werkelijkheid 2 ruimen waren. Het laadgerei op het achterdek stond tegen midscheepse opbouw, en niet tegen een opbouw achteruit. Het betrof een z.g. 'drie-eilanden-schip', maar de door Maarten Bus getekende achteropbouw ontbrak. Bovendien tekende hij een kruiserhek terwijl het schip in werkelijkheid een elliptisch hek had.
Maar het is niet aannemelijk dat er nog een schip van dergelijke omvang in die tijd bij de meelfabriek De Vlijt was afgemeerd. De datum in het artikel in de Zaanlander en op deze tekening komen overeen. We kunnen dus aannemen dat de beschrijving van de bevrachting wel klopt. Maarten Bus haalde dat soort gegevens uit de scheepvaartberichten in de dagbladen en het Weekblad Schuttevaer, later ook uit De Blauwe Wimpel.

Collectie: Gemeente Archief Zaanstad

Text: Cees Kingma