Uit een overzicht van bouwaanvragen in de gemeente Zaandam blijkt dat de familie van Sante vanaf omstreek 1910 de vaste aannemers en architecten combinatie werd van C. Kamphuys' Fabrieken in Zaandam. De bouwaanvragen werden vanaf die tijd afwisselend ingediend op briefpapier van architect S.B. van Sante of van aannemer Jb. van Sante. Deze ontdekking tijdens het onderzoek naar de bouw van Stoommeelfabriek De Vrede in Zaandam heeft geresulteerd in een nader onderzoek naar de overige werken van deze bouwfamilie.
De familie van Sante heeft enthousiast meegewerkt aan dit onderzoek en heeft veel werk van de reeds lang overleden familieleden opgespoord. Archieven zijn bezocht en kerken, scholen en woningen in Zaandam, maar ook in bijvoorbeeld West-Friesland en in Kennemerland, zijn daarbij opnieuw op foto vastgelegd.
Voor dit artikel heb ik o.a. veelvuldig gebruik gemaakt van het archief van Gerard van Sante, kleinzoon van Theodorus Jacobus van Sante, de uitvoeder tijdens de bouw van Stoommeelfabriek 'De Vrede'.
| ||
|
De leden van de familie van Sante die betrokken waren bij de bouw van de Stoommeelfabriek de Vrede.
Aannemer Jb. van Sante is de vader van architect S.B. van Sante. Jacob van Sante werd in 1842 geboren en was dus ruim 75 jaar op het moment dat zijn zoon Simon Bernardus als architect aan deze bouw begon. Simon Bernardus was de tweede zoon uit het derde huwelijk van Jacob met Maria Hooij. De eerste zoon uit dit huwelijk, Theodorus Jacobus (1874-1959) zal als uitvoeder bij deze bouw betrokken worden.
|
De bouwaanvragen van C. Kamphuys' Fabrieken
In het Gemeente Archief Zaanstad bevinden zich de volgende bouwaanvragen voor het complex van de Rijstpellerij aan de Oostzijde in Zaandam.
| Bouwvergunning | Datum | Beschrijving | Aannemer | Architect |
|---|---|---|---|---|
| BVZD 13304 | 19 feb 1898 | Bouw pakhuis Czaar Peter | Dirk Stam | |
| BVZD 13305 | 21 jan 1899 | Uitbreiding Phenix | Dirk Stam | |
| BVZD 13306 | 05 jul 1902 | Vergroten machinekamer | Dirk Stam | |
| BVZD 13019 | April 1904 | Kantoor voor Kamphuys |
Bouwkundige
Fred Nienaber | |
| BVZD 13020 | 23 aug 1907 | Maken van een beerput | ||
| BVZD 13313 | 16 jul 1909 | Bouwen van een machinekamer, ketelhuis, smederij en fabrieksschoorsteen | Dirk Stam | |
| BVZD 13307 | 30 dec 1910 | Maken van een ommetseling voor een watertoren bij Phenix | S.B. van Sante | |
| BVZD 13021 | 30 dec 1910 | Verbouwen van het kantoorgebouw | Jb. van Sante | |
| BVZD 13022 | 06 jan 1911 | Bouwen van een tijdelijke loods | S.B. van Sante | |
| BVZD 1430 | 28 apr 1911 |
Uitbreiding pakhuis Czaar Peter
(bouw pakhuis Nederland) | S.B. van Sante | |
| BVZD 13023 | 05 mei 1911 | Veranderen van kantoor | Jb. van Sante | |
| BVZD 13308 | 02 sep 1911 | Herstellen van pakhuis Groote Kramer | ||
| BVZD 1429 | 23 aug 1912 | Verbouwen pakhuis Zaandam | S.B. van Sante | |
| BVZD 13309 | 14 feb 1913 | Maken van een afluiving | Jb. van Sante | |
| BVZD 13310 | 18 dec 1914 | Plaatsen van een houten loods | Jb. van Sante | |
| BVZD 13311 | 04 jan 1915 | Maken aanbouw aan molen De Pauwin | Jb. van Sante | |
| BVZD 13024 | 19 mrt 1915 | Kantoorlokaal aan bestaand kantoor |
J.N.W. Leliman Bouwkundig Ingenieur Amsterdam | |
| BVZD 13312 | 28 apr 1915 | Verbouwen molen De Pauwin | Jb. van Sante | |
| BVZD 1428 | 12 mrt 1915 | Bouw machinekamer Phenix | Jb. van Sante | S.B. van Sante |
|
Opmerking: Dirk Stam (1855-1925) was aannemer-architect en fabrikant in Wormerveer en afkomstig uit een familie die al drie generaties werkzaam was in het bouwvak. Zijn grootvader en overgrootvader waren molenbouwer annex timmerman. Zijn vader M. Stam (1826-1903) was aannemer-architect en enige tijd werkzaam als gemeente architect van Zaandijk.
Naast Phenix in 1897 en Czaar Peter in 1898 ontwierp Dirk Stam diverse woonhuizen en villa's in de Zaanstreek. Voor de oliefabriek “Het Hart en de Zwaan” van Adriaan Honig verbouwde hij in 1898 pakhuis Bombay. De zoon van Dirk Stam, M.J. Stam (1886-1957), zou later bekend worden als een van de eerste architecten die met gewapend beton werkte. Naast een aantal betonnen bruggen in Wormerveer ontwierp hij o.a. de rijstpellerij Mercurius in Wormer en de cacao- en chocoladefabriek van Boon in Wormerveer. Gezien de staat van dienst van Dirk Stam is het dus zeer opmerkelijk dat C. Kamphuys' Fabrieken koos voor een andere architect-aannemer. | ||||
Zaansch Veem door Freek de Jonge
Op een keer werden we bij het opstaan nog eens extra opgezweept door het aanhoudend loeien van brandweersirenes. Brand kwam vaak voor in Zaandam, vond ik. In Friesland had je wel eens hooibroei, dat gaf veel rook en weinig vuur, maar daar ging het niet om bij brand.
Moeder zei dat ze al van half zes wakker had gelegen. Waarom heeft u me niet wakker gemaakt, vroeg ik haar verwijtend, de brand is volgens mij vlakbij.
Ik propte een boterham in mijn mond en stormde naar buiten.
Dit keer moest ik vlammen zien! Hoe vaak had ik niet zittend in de klas de huilende brandweerwagens in de verte het vuur horen zoeken. Dan keek ik mijn buurman aan, die fluisterde, alsof hij mij deelgenoot maakte van zijn diepste geheim:
De Vrede.
Ik knikte. De Vrede stond in brand. Ver weg bij het Noordzeekanaal, op een plek waar wij als kinderen nooit alleen konden komen, bevond zich een geheimzinnig gebouw dat De Vrede heette. Minstens vier keer per jaar stond het in lichter laaie en als je geluk had, zag je in het speelkwartier rookwolken boven de huizen uit. Maar dit keer nam ik geen genoegen met rookwolken, ik wilde vuur!
Eenmaal buiten zag ik mensen linksaf de Westzijde in rennen en holde achter ze aan. Ik volgde een paar opgewonden schreeuwende mannen het terrein op waar de silo van Simon de Wit stond. Zo kon je tot aan de Zaan komen.
Het was alsof ik werd voortgeduwd naar de vuurspuwende draak, die wraak kwam nemen. Mijn angst werd overwonnen door een verlangen dat veel dieper zat. Ik ging iets meemaken van de grote verschrikkingen uit het bestaan. Een bombardement, een aardbeving of de uitbarsting van een vulkaan.
Overslaande mannenstemmen:
Het Zaansch Veem!
Gillende vrouwen:
Het is verschrikkelijk!
Huilende kinderen:
Papa,mama!
Kinderen die huilden! En dat, terwijl ik me zo zeker voelde. Dit moet ik zien voor later, ging door me heen. Maar welk later? Nu geen vragen stellen. Kijken!
Ik merkte dat de warmte van het vuur voelbaar werd, ik kon de vlammen al horen. Het leek wel of we met elkaar regelrecht de hel inliepen. Maar die wou ik, met het oog op mijn toekomst, wel eens van binnen zien!
Zaansch Veem van Freek de Jonge werd geschreven op initiatief van het gemeentebestuur van Zaanstad. Het is uitgegeven in 1987.
ISBN 90 6169 338 1
BVZD 1430: Uitbreiding Pakhuis Czaar Peter
Deze tekening uit het bouwvergunningenarchief is echter niet een eenvoudige uitbreiding op een bestaand pakhuis maar is een geheel nieuw pakhuis, architect van Sante heeft zelfs de naam er al opgezet: “Nederland”. B&W van Zaandam keurde op 28 april 1911 de bouwaanvraag goed.
Op 15 oktober 1954 brandde beide pakhuizen “Czaar Peter” en “Nederland” in een spectaculaire brand tot de grond toe af.
Bron: Gemeente Archief Zaanstad
Terwijl er in de Zaanstreek al diverse gebouwen werden gebouwd met een gewapend beton skelet ontwierp architect S.B. van Sante in 1911 toch weer een traditioneel pakhuis met een ijzeren skelet. De draagconstructie bestond uit gietijzeren kolommen met kop- en voetplaten waarop de gewalst ijzeren “I”-profiel onderslagen rustten. De houten vloer- en vloerbalken rustten vervolgens op deze ijzeren constructie.
De pakhuizen Czaar Peter en Nederland waren op het moment van de brand in gebruik bij het Zaans Veem.
|
|
Een van de grote nadelen van gietijzeren kolommen is de vervorming tijdens brand. Het ijzer wordt week en kan de grote krachten die op de kolommen worden uitgeoefend voor maar een beperkte tijd doorstaan. Duidelijk is op de linker foto van de brand in pakhuis “Nederland”het resultaat te zien van de grote hitte en de druk op het
materiaal. Rechts is op een detail van de tekening van pakhuis “Nederland” de oorspronkelijke constructie te zien.
Tekening en foto: Gemeente Archief Zaanstad
|
|
Gedempte Gracht 46B Zaandam hoek Vinkendwarsstraat.
Op de linker foto uit omstreek 1895 ziet u het houten huis waarin aannemer Jacob van Sante woonde. Op de rechter foto staat het stenen huis dat zijn zoon S.B. van Sante tekende voor zijn moeder. Het werd gebouwd, ter vervanging van het houten huis, door de andere zoon Th.J. van Sante in 1905. Achter het huis staat, aan de Vinkendwarsstraat de werkplaats van het bouwbedrijf van Sante.
Bron: Archief familie van Sante
Foto's Gemeente Archief Zaanstad
De algemene indruk is dat de broers Th.J. en S.B. van Sante dikwijls samen als aanemer-architecten voor katholieke geloofsgenoten werkten. Het onderstaande overzicht lijkt deze stelling te bevestigen.
| Bouwwerken door S.B. van Sante | |
|---|---|
| 1905 | Woonhuis met werkplaats Gedempte Gracht 46B te Zaandam |
| 1907 | St Josephgesticht Oostzijde 18 te Zaandam (zusterhuis met kapel) |
| 1908 | Aankoop terrein en bouw Skagerrak, diverse woningen 25 t/m 31. S.B. van Sante gaat op nr. 27 en Theo op nr. 29 wonen. |
| 1909 | Machinekamer houtzagerij De Zwarte Bruinvisch |
| 1910 | Ommetseling watertoren rijstpellerij Phenix, Oostzijde te Zaandam |
| 1911 | Pakhuis Nederland, Oostzijde te Zaandam |
| 1914 |
Woningen in de Belgischenstraat voor Woningbouwvereniging LEO XIII te Zaandam
Woningen in de Jan Bouwmeesterstraat voor Woningbouwvereniging LEO XIII te Zaandam Woningen aan de Badhuisweg op het eiland in de Zaan Woningen aan de Havenstraat te Zaandam |
| 1917 | Mariaschool te Grootebroek |
| 1917 | Stoommeelfabriek De Vrede in Zaandam |
| 1921 |
Sint Jozefschool, Jan Sijbrandsteeg te Zaandam
Sint Jozefschool te Grootebroek Woonhuis hoofd van de school in Grootebroek |
| 1923 | Aula begraafplaats Dennenweg 16 te Bloemendaal (samen met Dom Paul Bellot) |
| 1925 |
Sint Theresiaschool, Dennenweg 18 te Bloemendaal
Hervormde (?) school, Dennenweg 15 te Bloemendaal Katholieke kerk Heilig Sacrament, Dennenweg 17 te Bloemendaal Twee woonhuizen, Dennenweg 19 en 21 te Bloemendaal Groot woonhuis aan de Kennemerstraat 12 te Bloemendaal St. Johannes de Doper Kerk in Grootebroek |
| 1932 | Opening sint Janziekenhuis aan de Gerhardstraat/Bloemgracht te Zaandam. |
| 1933 | Woonhuis Boschjesstraat 103 te Koog a/d Zaan gebouwd door Th.J. van Sante voor broer Cees van S.B en Th.J. van Sante. Dit huis is lang in de familie van Sante gebleven. |
| Opgave: Archief familie van Sante | |
| ||
|
In 1902 ondertekende S.B. van Sante zijn werk nog met de titel “Bouwkundige”
| ||
| ||
|
Een van de eerste tekeningen van S.B. van Sante; Ontwerp tot Ver- en Bijbouwing van de R.K. Jongens School te Zaandam uit 1902.
|
|
|
|
| ||
BVZD 6662, BVZD 6663 en BVZD 6669. Arbeiderswoningen voor de R.K. Woningbouwvereniging “LEO XIII” aan de Belgischestraat en Jan Bouwmeesterstraat (Kramerspad en Smidspad).
Uit de bouwaanvraag: “De woningen worden aangesloten aan de Zaanlandsche Waterleiding. De faeces worden verwijderd door het wisseltonnenstelsel. Het overtollige hemelwater en het huishoudwater zullen door rioolpijpen worden afgevoerd naar de gemeenterioolleidingen”.
Foto's Archief Cees Kingma
|
| ||
| Na 90 jaar trouwe dienst werden de woningen in de Jan Bouwmeesterstraat in 2009 geamoveerd. Formeel heet het dat de fraaie tegeltjes zijn gered om later in de herbouw op deze plek weer te worden teruggeplaatst. In makelaars jargon heet dat: “In de Jan Bouwmeesterstraat komen eengezinswoningen met 3 of 4 slaapkamers en een heerlijke tuin. De typisch Zaanse stijl komt terug in kleuren, vormen en materialen en maakt het straatbeeld zeer herkenbaar. De gevels van de woningen zijn opgetrokken uit roodbruin metselwerk, de kappen bedekt met rode keramische pannen, de stevige kozijnen en het andere houtwerk zijn wit en groen van kleur. De bijzondere ornamenten met afbeeldingen van dieren komen óók terug; zij geven hun eigen gezicht aan de Jan Bouwmeesterstraat”. | |||
| ||
|
R.K.Josephgesticht, Oostzijde 18 te Zaandam.
|
|
|
|
Links de Mariaschool en in het midden de R.K. H. Joannes de Dooper kerk in Grootebroek en rechts een school in Hoorn.
Foto's Gerard van Sante en Cees Kingma.
| ||
|
De Theresiaschool in Bloemendaal
| ||
| ||
|
De rouwkapel op de R.K. begraafplaats van Bloemendaal. Bij de bouw van deze kapel werkte S.B. van Sante samen met de Franse priester-architect Dom Paul Bellot. Van Sante was waarschijnlijk de uitvoerende architect.
Paul Louis Denis Bellot (7 juni 1876 ? 5 juli 1944) was een Franse monnik en architect. De titel Dom verkreeg hij nadat hij lid werd van de orde der Benedictijnen.
|
De R.K. Kerk te Grootebroek
|
|
|
Bron: Archief van Bouwbureau bisdom Haarlem
De schitterend uitgevoerde kerktoren maakt indruk; de toren verjongt zeer geleidelijk waardoor het, over de lengte van de toren ingemetselde kruis naar boven toe steeds verder uitsteekt. Op deze langsdoorsnede in het voorste gedeelte van de kerk is, naast de toren, ook al een gedeelte zichtbaar van het gemetselde gewelf.
In augustus 1935 werd er een correspondentie gevoerd tussen pastoor Ratté van de H. Joannes den Dooper parochie te Grootebroek, het kerkbestuur, Th.W. Pichot Vicaris Generaal van den Bisschop van Haarlem en architect S.B. van Sante. Er blijken enkele bouwkundige problemen met de kerktoren en met de pastorie te zijn.
Volgens een brief van 2 september van het R.K. Kerkbestuur en de pastoor van H. Joannes den Dooper parochie te Grootebroek aan Zijne Hoogwaardige Excellentie Mgr. J.D.J. Aengement, Bisschop van Haarlem, bestaat deze schade uit o.a. vochtdoorslag in de zuid- en westmuren in de toren en in de pastorie. Om deze problemen op te lossen werden er 49
ventilatieroosters aangebracht en werden enkele draadglasruiten vervangen door ventilatieglas. Naast een aantal kleinere lekkage problemen.
Vicaris Pichot liet op 26 augustus aan architect van Sante weten dat de Bisschoppelijken Bouwinspecteur een gunstig advies had uitgebracht op de, door van Sante nader omschreven herstelwerken aan kerk en pastorie van Grootebroek en de daarbij behorende begroting. De vicaris vervolgt: “Ook wordt dankbaar aanvaard Uw voorstel, om gratis deze werkzaamheden voor te bereiden en te leiden, terwijl niet minder dankbaar aanvaard wordt Uw voorstel, om, wanneer deze herstellingen aldus zijn geschied en de onkosten daarvan zijn voldaan, af te zien van een U toekomende vordering op het R.K. Parochiaal Kerkbestuur van Grootebroek ten bedrage van circa f 1.200,-.”
Opmerkelijk is echter de discussie die gevoerd werd naast de bespreking van de bouwkundige problemen.
Pastoor Ratté en het kerkbestuur van de Joannes den Dooper parochie aanvaarden op 30 augustus het genereuze gebaar van architect van Sante. Pastoor Ratté voegt nog de volgende opmerkelijke paragraaf toe aan z'n brief: “Onlangs heeft U mij een schrijven toegezonden over het volledig “Geestelijk vaderschap” over onze niet genoeg te roemen kerk, vol belangstelling zie ik nog steeds de verklaring van den Hoogeerwaarde Vader Abt hieromtrent te gemoet.”
Architect van Sante stuurde op 2 september de benodigde stukken voor de reparatie naar den Zeereerwaarden Heer Pastoor Ratté en beantwoorde tevens zijn zorgen omtrent het “Geestelijk vaderschap”: “Ook voeg ik hierbij AFSCHRIFTEN van de correspondentie in zake het auteurschap van de werkelijke architect van de nieuwe R.K. Kerk te Grootebroek.
De origineele brieven van den Hoogwaardigen Abt en van Dom Paul Bellot geef ik liever niet uit handen, zij zijn mij te waardig, om ze aan een mogelijk verloren gaan ter post bloot te stellen. Ik zal ze U, bij eenen eerst volgende ontmoeting, echter gaarne ter lezing overhandigen.
”
Op 2 september lichtte architect van Sante de Bisschoppelijk Inspecteur van Bouwwerken, architect M. van Ooyen in Haarlem, in over zijn correspondentie met Vicaris-Generaal Pichot en met pastoor Ratté over de herstelwerkzaamheden aan de kerk in Grootebroek. Ook hier verwees van Sante naar de twijfel rondom het “Geestelijk vaderschap”: “Hoewel ik weet, dat U niet nader overtuigd behoeft te worden, van het feit, dat ik alleen de architect van de Kerk, enz te Grootebroek ben, sluit ik hierbij in, de correspondentie welke is gevoerd over deze zaak, met den Hoogwaardigen Abt en met Dom Paul Bellot van de orde der Benedictijnen te Oosterhoud, benevens de VERKLARING van Dom Bellot.”
Op 14 juli 1935 stuurde “den Hoogwaardigen Abt der Benedictijnen-orde: Dom Jean de Puniet van de Sint Paulus abdij te Oosterhoud” de volgende brief aan S.B. van Sante architect te Zaandam:
|
Abbaye Saint-Paul de Wisques
Cher Monsieur van Sante,
Je suis heureux de vous transmettres d’ici meme l’attestation signee de Dom Bellot que vous êtes bien l’unique auteur de l’église de Grootebroek.
Jean de Puniet
|
|
Bij deze brief is de “Zooveel mogelijk letterlijke vertaling” gevoegd: “Waarde Heer van Sante,
Ik ben gelukkig U hiermede af te geven het getuigschrift-zelve, ondertekend door Dom Bellot, dat gij wel de eenigste ontwerper van de kerk van Grootebroek zijt.
Jean de Puniet
|
|
Bij deze briefwisseling is ook een afschrift van de verklaring, afgegeven door Dom Paul Bellot aan S.B. van Sante architect te Zaandam:
Grand Château
Ondergeteekende verklaart, dat hij in het geheel niets te maken heeft met den bouw van de kerk te Grootebroek en dat de eer van deze constructie en ontwerp geheel toekomt aan den architect van Sante van Zaandam.
Paul Bellot
|
| ||
|
Het interieur van de H. Joannes den Dooper kerk in Grootebroek.
|
Door: Cees Kingma