Van wijn naar brandewijn
De productie van wijn in Catalunya is niet alleen interessant voor vino- en oenologen. Ook industrieelarcheologen en liefhebbers van bijzondere architectuur kunnen zeer leerzame excursies maken door de vele wijnstreken in deze Spaanse comunidades autónoma. De zeer kenmerkende bouwstijl van de 'kathedralen van de wijnbouw' zal iedere kenner van industriële architectuur aanspreken. Gerenommeerde lokale architecten verleenden hun medewerking aan het tot stand komen van deze industriële gebouwen. Zeer veel van deze kathedralen zijn op de een of andere manier voor het publiek toegankelijk.
Daarnaast is op enkele plaatsen een voormalige brandewijnstokerij als 'industrieel erfgoed' gerestaureerd en voor het publiek opengesteld. De meeste toeristen komen af op het proeven van de geproduceerde brandewijn. Maar de artefacten uit het industrieel verleden zijn zeker ook de moeite van het zoeken naar deze musea waard. Een van deze industriële monumenten, de Fassina Balanyà - Museu de la Fàbrica d'Aiguardent in Espluga de Francoli is opgenomen in Sistema Territorial del Museu de la Ciència i de la Tèchnica de Catalunya. Met een 'Tecno Tiquet' krijgt men korting bij de 23 aangesloten musea.
Verder moet men natuurlijk vooral genieten van de prachtige wijnen die in de vele tientallen wijnkelders worden aangeboden. Deze proeverijen worden veelal opgeluisterd met het uitserveren van lokale producten zoals kaas en olijven.
In dit artikel worden twee wijnstreken in de buurt van Tarragona (en het bekende vakantieoord Salou) nader bekeken; Conca de Barberà en Priorat.
Wijncultuur in Spanje
De wijnsector is, naast de olijfolie en graan, een van de belangrijkste sectoren in de landbouw in Catalunya. De totale omzet is ongeveer € 1.100 miljoen per jaar. Catalunya exporteert meer dan 260 miljoen flessen wijn naar 140 landen in Europa, Amerika en Azië. Er werken ruim 22.000 mensen in de verbouw van druiven en de productie en handel van wijn in Catalunya. Ruim 5,5% van het Spaanse areaal aan landbouwgrond voor de druiventeelt ligt in Catalunya. Opmerkelijk is dat 9% van de druivenoogst uit Catalunya komt. Ongeveer 40% van de druiven voor de wijn wordt aangeboden via
coöperaties, terwijl 60% van de boeren rechtstreeks verkoopt aan de wijnproducent.
Het aandeel van wijn in het bruto binnenlands product (BBP) van Spanje is minder dan 1% en dus veel lager dan bijvoorbeeld de toeristenindustrie, die is bijna 5%. De productie van wijn vertegenwoordigt in Spanje 2% van de de uiteindelijke totale agrarische opbrengst. In economische termen gaat het om ruim 3,3% van de waarde van de agrarische productie. Andere belangrijke agrarische exportproducten zijn o.a. sinaasappels, citroenen, olijven en olijfolie, druiven, noten, suikerbieten, suikerriet, vlas, maïs, rijst, katoen en tabak.
Om de daling van de inlandse omzet te stoppen en ook op de internationale markt concurrerend te kunnen zijn, werd er veel aandacht besteed aan de kwaliteit van de wijn en werd er een classificatiesysteem voor wijnen ingevoerd. Ruim 56% van de Spaanse wijn heeft een bepaalde Denominació d'Origen kwalificatie. Ook in Catalunya werden een aantal ‘Denominaciones de Origen vitivinícolas en Cataluña’ uitgegeven. Vaak zijn deze oorsprong certificaten verbonden met een comarca.
Catalunya is opgedeeld in 4 provincies: Lérida (Lleida), Gerona (Girona), Barcelona en Tarragona. Deze provincies zijn weer onderverdeeld in 41 comarcas (streken) en binnen zo'n comarca liggen dan weer de stadjes, steden en dorpen.
|
| Wijnbouw in het hart van Priorat, in de buurt van het dorp El Molar |
De Romeinen waren waarschijnlijk de eerste die druiven verbouwde voor de productie van wijn in het noordoosten van Spanje. Er zijn aanwijzingen gevonden dat de Romeinen wijn verscheepte vanuit Tarraco (tegenwoordig Tarragona) naar het Romeinse Rijk. Maar met de invasie vanuit Noord-Afrika verdween de productie van wijn uit Spanje. Het grootschalig verbouwen van druiven voor de productie van wijn werd waarschijnlijk in de Middeleeuwen opnieuw geïntroduceerd door de monniken van de Abdij van Poblet (Monestir de Poblet) 5 km ten westen van Montblanc. Aan het einde van 18de eeuw en in het begin van de 19de eeuw nam de productie van wijn en gedistilleerd vanuit dit gebied naar Noord Europa snel toe. De aanleg van spoorwegen naar de grotere plaatsen in de streek bevorderde deze expansie.
Aan het eind 19de eeuw werden de meeste wijngaarden, ook in deze streek, verwoest door de druifluis (een insect dat de wortels aantast). Uiteindelijk bleek meer dan 50% van de Europese wijngaarden aangetast en is uiteindelijk gerooid. Door de in 1894 in Conca de Barberà opgerichte agrarische coöperatie voor wijnboeren (de eerste in Spanje) werd het herplanten weer energiek ter hand genomen waardoor de wijnproductie weer spoedig op gang kwam. In 1903 werd de eerste coöperatieve wijnkelder gesticht in het stadje Barberà de la Conca. In 1985 werd het Denominació d'Origen Conca de Barberà ingevoerd.
De productie van gedistilleerd heeft een zeer positieve invloed gehad op de soorten wijn in Catalunya. Distillatie van wijn verhoogt de houdbaarheid en vergemakkelijkt het transport. De eerste distilleerderij werd gebouwd in Reus in 1685 en vervolgens werd er een gebouwd in Vilafranca in 1692. Exporthavens waren Salou, Sitges, Barcelona en Tarragona. De Amerikaanse handel verhoogde de vraag naar wijn in Catalunya.
Catalaanse wijn economie
De Catalaanse wijnindustrie is een belangrijk onderdeel van de agrarische sector en de voedingsindustrie in Catalunya. Om de Catalaanse wijn economie in perspectief te plaatsen volgen in tabel 1 enkele cijfers.
| Tabel 1 - Overzicht wijnproductie eind 20ste eeuw | ||
|---|---|---|
| Locatie | In hectare (ha) | In hl wijn |
|
In de wereld
(op hoogtepunt in 1980) |
7.900.000
10,213.000 |
280.400.000
333.500.000 |
| In Europa | 3.500.000 | 174.000.000 |
| In Italië | 890.000 | 58.974.000 |
| In Frankrijk | 910.000 | 60.535.000 |
| In Spanje | 1.200.000 | 33.720.000 |
|
In Catalunya
(in 1974) (oppervlakte Catalunya) |
64.000
110.400 3.211.400 |
3.300.000
3.500.000 |
| Ter vergelijking, enkele grotere provincies in Spanje | ||
| Castilla La Mancha | 540.000 | |
| Extremadura | 100.000 | |
| Enkele cijfers voor wijnen met een Denominació d'Origen | ||
| Conca de Barberà | 6.000 | 35.150 |
| Priorat | 1.600 | 1.857 |
| Cava | 32.000 | 1.504.626 |
| Catalunya | 8.690 | 299.130 |
Op het internet zijn diverse rapporten beschikbaar die de wijnproductie in Catalunya kwantificeren. Helaas zijn deze rapporten niet eenduidig. In tabel 1 zijn cijfers opgenomen die de relatieve grootte van die productie illustreren, het zijn waarschijnlijk niet exacte cijfers, alhoewel ze wel zijn gepubliceerd rapporten van de Europese Unie of de Catalaanse overheid.
Uit tabel 1 blijkt dat ongeveer 44% van het wereldareaal aan wijngaard is aangeplant in Europa. Ruim 85% van deze wijngaarden is aangeplant in Frankrijk, Italie en Spanje. Ongeveer 6% van de Spaanse wijnbouw is aangeplant in Catalunya. De productie in Catalunya bedraagt ongeveer 9% van de totale Spaanse druivenoogst. (zie ook de grafiek hier onder)
Het areaal aan wijngaarden dat produceert voor geclassificeerde wijnen in Conca de Barberà is in de laatste 10 jaar met ongeveer 15% afgenomen, in Priorat is het areaal bijna verdubbeld.
Er zijn opmerkelijke verschillende in de opbrengsten van de wijngaarden. Afhankelijk van de plaats en de bodemgesteldheid kan dat wel een factor 10 verschillen. Aan de kust waait vaak vochtige lucht het land op waar de wijnstokken van kunnen profiteren. Ook is er een kleinere kans op vorstschade in de winter. Meer in het binnenland is het klimaat veel droger en moet er in warme zomers op uitgebreide schaal worden geïrrigeerd en wordt er schade aangebracht door nachtvorst. Een normale productie zou kunnen uitkomen op 30 tot 50 hl/ha. Maar in de Priorat, met een typisch landklimaat met hete zomers en koude winters, wordt er slechts 1,2 hl/ha geproduceerd. In de Priorat zijn veel bijzondere wijnstokken aangeplant die weinig druiventrossen dragen. De druiven hebben echter een hoge concentratie suiker waardoor ze wijn met een hoog alcoholpercentage opleveren. Door zijn zeldzaamheid en de bijzondere kwaliteit druiven levert dat wel een kostbare wijn. De bekendste wijnen uit dit gebied zijn de rode wijnen met een alcoholpercentage van 13% tot 18%. De helft van de productie wordt geëxporteerd.
In 2010 exporteerde Catalunya ruim 30.000.000 flessen wijn van 0,75 liter. Zo'n 2.500.000 werden er naar Nederland uitgevoerd.
Denominació d'Origen
Catalunya is de eerste provincie in Spanje die een classificatiesysteem voor wijnen invoerde. De herkomst van de wijnen wordt gegarandeerd door een Denominació d'Origen; D.O. en een Denominació d'Origen Qualificada (of Calificado); D.O.C.. De toevoeging Qualificada (of Calificado in het Spaans) betekent dat het hier om wijn gaat met een bijzondere kwaliteit en komt uit een streek met een goede wijntraditie. Zo is er een Denominació d'Origen Qualificada Priorat en een Denominació d'Origen Conca de Barberà.
Het systeem is vergelijkbaar met bijvoorbeeld de Franse classificaties Appellation d'Origine Contrôlée (A.O.C.) en Vins Délimités de Qualité Supérieure (VDQS). In 2012 zijn er in Spanje zo'n 70 verschillende Denominaciones de Origen voor wijnen. Naast D.O.Q. Priorat is er nog een Denominació d'Origen Calificado; D.O. Ca Rioja.
Dat een Denominació d'Origen niet streekgebonden hoeft te zijn bewijst de Denominació d'Origen Cava. Cava is een mousserende wijn en de Spaanse tegenhanger van Champagne. Cava moet uit een van de 11 omschreven wijnbouwgebieden afkomstig zijn, het overgrote deel van deze gebieden ligt in Catalunya, maar ook in andere provincies in Spanje. Ruim 70% van de Catalaanse productie is witte wijn, ruim 90% daarvan heeft de kwalificatie D.O. Cava. Een ander voorbeeld is het productiegebied van Penedès. Daar wordt wijn geproduceerd met het D.O. Penedès, Cava en Cataluña. Het aaneengesloten gebied beslaat 6 comarcas
En om aan alle Europese regelgeving m.b.t. de productie van wijn te voldoen is er ook een ‘Vins de Qualité Produits dans une Région Déterminée (v.q.p.r.d.)’ voor alle Catalaanse wijn die aan de daarvoor geldende kwaliteitseidsen voldoet maar die buiten een van de D.O.'s vallen: Denominación de Origen Cataluña.
Zo'n Denominació d'Origen bestaat ook voor andere levensmiddelen zoals kaas (Tetilla, Manchego, Cantabria etc), vlees (Jamón Iberico) en honing. Inmiddels is ruim 90% van de in Catalunya geproduceerde wijn voorzien van een Denominació d'Origen. Naast de geclassificeerde wijnen kent Spanje nartuurlijk ook wijnen in goedkopere segmenten zoals vino de la tierra, vino comarcal en vino de mesa.
De kwaliteit van de wijn is tenslotte afhankelijk van zaken zoals de soort druif, de gesteldheid van de bodem, het plaatselijke klimaat en de toegepaste productiewijze.
Conca de Barberà
Conca de Barberà is een comarca van de Spaanse autonome regio Catalunya. De streek is onderdeel van de provincie Tarragona en heeft ruim 20.000 inwoners op een oppervlakte van ruim 650 km2. Daarmee beslaat de streek ongeveer 2% van Catalunya. De hoofdstad van de comarca is Montblanc en heeft bijna 7.000 inwoners. Tijdens en na de Spaanse burgeroorlog, onder het bewind van de dictator Franco, liep de bevolking sterk terug. Pas bij de overgang naar een democratie, waarbij er meer aandacht kwam voor de industrialisatie van de verschillende regio's werd deze teruggang omgebogen in een geleidelijke toename van het aantal inwoners.
De streek kent twee, sterk van elkaar verschillende landbouwgebieden. In de noord-oosten is een gebied dat is gespecialiseerd in granen, voornamelijk tarwe en gerst. In het stroomgebied van de riviertjes Riu El Francoli en Riu d'Anguera is het meer een gemengd bedrijf waarbij de wijnbouw een belangrijke plaats inneemt.
In Conca de Barberà wordt voornamelijk witte wijn geproduceerd. Ruim 70% daarvan wordt gebruikt voor de bereiding van champagne.
De aanleg van de AP-2, de autoweg van Barcelona, via Lleida en Zaragoza naar Madrid was een enorme stimulans voor de ontwikkeling van de industrie in de streek. Naast de veredeling van landbouwproducten en het produceren van flessen voor de wijnbouw ontwikkelde er een industrie die onderdelen voor de bouw kon leveren.
Tenslotte is het toerisme verantwoordelijk voor 40% van de werkgelegenheid. Veel stedelingen hebben een vakantiehuis in deze streek.
In de comarca Conca de Barberà zijn 24 wijnkelders. De meeste wijngaarden zijn gelegen rondom het historische stadje Montblanc. Het kaartje hierboven geeft een overzicht van de stadjes die betrokken zijn bij de productie van de Denominació d'Origen Conca de Barberà.
Links boven ‘Cooperativa de Barberà de la Conca’, de oudste van Spanje. Daaronder het logo van de ‘l'Associació d'Embotelladors de la Conca de Barberà’ (Bottelaars Vereniging van Conca de Barbera). Deze vereniging heeft 21 leden. Er zijn 24 wijnkelders aangesloten bij de ‘Denominació d'Origen Conca de Barberà’.
Op het kaartje rechts zijn de verschillende wijnstreken in Catalunya aangegeven waar een DOC voor kan worden afgegeven. Het zijn meestal kleine gebieden die worden gedomineerd door een kleine stadje.
Priorat
De comarca Priorat beslaat bijna 500 km2 en heeft nog geen 10.000 inwoners. De 'Denominació d'Origen Qualificada' (DOQ) bestrijkt 11 gemeenten. De streek produceert voornamelijk krachtige rode wijnen, die vanaf de jaren tachtig van de vorige eeuw in de internationale belangstelling kwamen. Het gebied wordt gekenmerkt door haar unieke bodem van zwarte leisteen en een kwarts bodem die bekend staat als llicorella.
Slechts twee wijnstreken in Spanje hebben de kwalificatie 'Qualificada', het hoogste kwalificatieniveau voor een wijnstreek volgens de Spaanse wijn regelgeving, naast Rioja is dat dus Priorat.
Uit de grafiek hiernaast kan worden opgemaakt dat 96% van de druivenoogst rode druiven betreft, slechts 4% betreft witte druiven. De opbrengsten zijn zeer laag, meestal veel lager dan de toegestane maximale opbrengst van 6000 kg/ha. Dit komt voornamelijk door de de aard van de rotsachtige grond waarin het regenwater snel wegzakt.
De streek Priorat wordt vanuit Falset (ruim 2600 inwoners) bestuurd. Alleen al in dit stadje zijn drie wijnkelders: Agricola Falset-Marçà, Vinateria Aguiloó en Vins i olis del Priorat. Maar in het dorpje Porrera, op 10 km afstand van Falset, zijn al 5 wijnkelders voor het publiek toegankelijk. En in Gratallops zijn zelfs 7 wijnkelders die bezocht kunnen worden.
Op kaartje 'la Ruta del Vi' dat wordt uitgegeven door door het toeristenbureau van de streek zijn alle wijnkelders aangegeven. Bovendien staat er uitgebreide informatie over de openingstijden en op welk moment men er terecht kan voor het proeven van de wijnen (en overige streekproducten). Natuurlijk is ook aangegeven welke kwalificatie de wijn in de betreffende wijnkelder heeft. U kunt een grotere versie van dit kaartje bekijken door het aanklikken van Ruta del Vi
Op de bovenste foto rechts is het dorpje Porrera (500 inwoners) te zien. Het kleine dorpje is rondom omgeven door wijngaarden. Op de foto daaronder is te zien hoe in een van de kleinere wijnkelders in Porrera de druiven met de hand worden gesorteerd.
Las Catedrales del Vino
Deze monumentale gebouwen zijn het resultaat van de ontwikkeling van de coöperatieve landbouworganisaties, bevorderd door de Mancomunitat de Catalunya (een soort Gemenebest van Catalonië) in het begin van de 20ste eeuw. Catalunya onderging een ingrijpende politieke omwenteling. De Mancomunitat, een samenwerkingsverband van de vier Catalaanse provincies, betekende een feitelijke verzelfstandiging van Catalunya. De Centrale regering in Madrid heeft zich er altijd tegen verzet, de tweede kamer stemde in met deze ontwikkeling maar de senaat heeft nooit ingestemd met de verzelfstandiging van Catalunya. De belangrijkste taak van de Mancomunitat was het creëren van een efficiënte infrastructuur van wegen en havens, het aanleggen van waterbouwkundige werken zoals irrigatiekanalen, het aanleggen en verbeteren van spoorwegen en het aanleggen van een dekkend telefonie netwerk. De Mancomunitat ondernam ook, aangespoord door de Acció Social Agrària, veel initiatieven om de opbrengst van de land- en bosbouw te verhogen, nieuwe technologie te introduceren zodat de industrie zich beter kon ontwikkelen en het (technisch) onderwijs te verbeteren. Door een verdeling van het grondbezit, het stimuleren van kleine en middelgrote boerenbedrijven en het vestigen van deze bedrijven op coöperatieve grondslag hoopte men de productie te vergroten. Door de oprichting van een Caixa de Crèdit Comunal werden de agrarische (vak)bonden in staat gesteld leningen op te nemen voor het bouwen van wijnkelders of de aanschaf van grotere landbouwmachines.
De vele tientallen 'kathedralen van de wijn' uit het begin van de vorige eeuw, zijn het tastbare bewijs van een kortstondige opleving van het culturele leven en de economische voorspoed van Catalunya. In 1925 kwam, bij de vestiging van de dictatuur van Primo de Rivera, een einde aan politieke avontuur van de Mancomunitat. Enkele jaren later zou Spanje belanden in een bloedige burgeroorlog die ook zeker in dit gebied zijn sporen heeft nagelaten.
De architectuur van deze kathedralen laat zich omschrijven als: verticale vormgeving, overvloedig gebruik van baksteen, parabolische bogen gemaakt in baksteen, grote ramen voor een goede verlichting en meestal een toren met een waterreservoir.
Agricola Falset-Marçà is gevestigd in een fraai modernistisch gebouw uit 1919. De bekende architect Cèsar Martinell i Brunet, een leerling van Gaudi en met wie hij samenwerkte op de Sagrada Familia, ontwierp deze indrukwekkende wijnkathedraal. Kenmerkend voor deze bouwstijl zijn o.a. de parabolische bogen. Binnen in het gebouw raakt de bezoeker geïmponeerd door de enorme afmetingen van het gebouw. Het is duidelijk dat er in de afgelopen eeuw diverse moderniseringen hebben plaatsgevonden. Het oorspronkelijke gebouw is echter nog geheel terug te vinden.
De Catalaanse architect Martinell (Valls, 24 december 1888 - Barcelona, 19 november 1973) was gespecialiseerd in het ontwerpen van agrarische gebouwen, hij ontwierp tenminste 40 wijnkathedralen. Mooie voorbeelden bevinden zich o.a. verschillende steden van Catalonië zoals Nulles, Cornudella de Montsant, Montblanc en Gandesa.
Het bestuur van de Cooperativa de Viticultores de Montblanc heeft besloten de historische wijnkelder in dat stadje te verkopen. De steeds verder teruglopende aanvoer van druiven maakte een verdere exploitatie steeds moeizamer. Een steeds groter deel van de aanvoer wordt verwerkt door andere coöperaties in het gebied, gelegen in de ‘DO Conca de Barbera’. Het complex staat in 2012 te koop voor € 800.000. Ook de wijnkelder in Montblanc is in 1919 ontworpen door de architect César Martinell. Men hoopt het monumentale complex te behouden door er een boerderijwinkel, een wijnbar en een informatie centrum in onder te brengen.
De recent gerestaureerde wijnkelder van de Cooperatiu de l'Espluga de Francolí uit 1913 wordt gezien als een hoogtepunt in de modernistische architectuur voor agrarische bouwwerken. Het complex werd ontworpen door Lluis Domenech i Montaner (1850-1923). Deze architect uit Barcelona wordt gezien als de grote inspirator voor het ontwikkelen van een eigen Catalaanse versie van deze vernieuwende bouwstijl. Naast architect was hij o.a. ook historicus, typografisch ontwerper en illustrator van boeken. La Cooperativa Agrícola de l'Espluga, opgericht in 1902, is een van de oudste coöperaties in Catalunya. Tegenwoordig is er o.a. een Museu del Vi gevestigd in het complex.
Ook de wijnkelder van de Cooperativa Agrícola de Vila-rodona is een ontwerp van de architect Cèsar Martinell i Brunet. Het gebouw heeft twee zijbeuken waar de reservoirs zijn ondergebracht. De hoofdingang, in het midden van het gebouw, heeft een grote opening en vijf lange open ramen plus vier gesloten ramen, twee aan elke kant. De coöperatie is nu zeer actief en onderhoudt het gebouw, ondanks alle modernisering in en rondom het gebouw, in goede staat. Boeren rijden, tijdens de oogst, af en aan met moderne kiepwagens om de druiven in de daarvoor bestemde bunkers te storten.
De Vila-rodona coöperatie maakt wijn voor haar 'leden-wijngaarden', die voornamelijk gelegen zijn in de dorpen van Vila-Rodona, Aiguamúrcia, Valls en el Pla de Santa Maria. Alle wijngaarden zijn geregistreerd binnen Denominacions d'Origenes. De druiven van wijngaarden in Aiguamúrcia produceren wijnen binnen het Denominació d'Origenes Penedès en de druiven uit Vila-rodona, el Pla de Santa Maria en Valls produceren wijnen in de Denominació d'Origen Tarragona. Tegelijkertijd vallen deze wijngaarden onder de Denominació Cava als het witte wijn betreft. De coöperatie produceert 10.000.000 liter wijn per jaar, gemaakt van de verschillende variëteiten van de oogst in de 1200 hectare wijngaarden behoren tot de leden van de coöperatie. De meerderheid van deze wijn is bestemd voor de productie van wijn en cava van gerenommeerde labels.
Samengesteld door: Cees Kingma in december 2012 en aangevuld in november 2013
Beeldmateriaal: Archief Cees Kingma
Bronnen:
- Guía Museu del Ferrocarril de Vilanova i la Geltrú
- Los viñedos catalanes: Historia, geografía y situación económica actual
- Institut Català de la Vinya i el Vi
- El Sector Vitivinícola Català: una Exploració Econòmica de les Diferents Fases de la Cadena de Comercialització