Het hoogtepunt van de barokarchitectuur in Portugal siert al vele jaren het etiket van de mousserende Mateus Rose. De herkenbaarheid van de karakteristieke fles heeft waarschijnlijk verhinderd dat andere uitstekende Portugese tafelwijnen ook de Europese markt konden veroveren.

Trás–os–Montes is waarschijnlijk de armste en minst bekende streek van Portugal. Alleen toeristen die op zoek zijn naar verlaten middeleeuwse stadjes en ruime vergezichten zullen vinden waarvoor ze gekomen zijn. Door het zuiden van deze streek stroomt de Douro. Deze rivier is bekend om z'n terrasvormige wijngaarden langs oevers. Hier groeien de druiven van de bekende port. Maar er is meer te zien in de streek, zoals al bleek uit mijn artikel: Spoorzoeken in Trás-os-Montes
Een van de grotere plaatsen in Trás–os–Montes is Vila Real. Dit drukke streekcentrum ligt aan Rio Corgo, die 25 km zuidelijker bij Peso de Régua in de Douro stroomt. Het stadje ligt hoog boven de oevers van de rivier. Vanaf de brug die beide oevers verbindt heeft men een prachtig uitzicht op het stadje. Net buiten Vila Real, in oostelijke richting ligt, Casa de Mateus. Dit prachtige paleis staat afgebeeld op het etiket van de wijn met die naam. Behalve dat het in de buurt ligt, verbindt niets dit paleis met de producenten van die wijn.

De rechthoekige vijver van 2000 m² is er pas in 1961 aan toegevoegd. Deze vijver is, volgens sommige architectuurdeskundigen een harmonieuze herhaling die de voorgevel en de twee vleugels kenmerkt. Het grondplan van het paleis vormt een rechthoek die via de twee vleugels twee vierkante binnentuinen omsluiten. De binnentuin aan de voorzijde heeft een opening naar o.a. de genoemde vijver. De tweede binnentuin is volledig omgeven door twee verdiepingen hoge muren met een poort naar zowel de voorste binnentuin als de achter het paleis gelegen formele tuin.

Foto links: Alle deurstijlen en plafonds in het interieur zijn van rijkelijk bewerkt kastanjehout.
Foto rechts: De hoofdingang van het paleis zit in het tussengebouw tussen de beide vleugels. De deuren worden bereikt via een dubbele trap. Onder de trap zit een poort naar de binnentuin. Bovendien heeft men door deze poort een mooie doorkijk op de, achter het paleis gelegen tuin.

Casa de Mateus is gebouwd in de eerste helft van de 18^de eeuw (Rentes de Carvalho houdt het op rond 1750). Het is algemeen aanvaardt als een van de meesterwerken van de Italiaanse architect Nicolau (Nicola) Nasoni (1691–1773), een schilder uit Sienna. Zeer waarschijnlijk heeft de architect zich tussen 1739 en 1743 daadwerkelijk met de constructie van het paleis bezig gehouden. Ook in de ornamenten en de decoratie van centrale gevel meent men de architect te herkennen.

De barokarchitectuur kwam voort uit het werk van Romeinse architecten uit de 17^de eeuw. Heel badinerend wordt het daarom ook wel eens een ‘katholieke architectuur’ genoemd. Buiten Rome verspreidde de barok zich over de katholieke wereld meer om de decoratieve aspecten dan om de ruimtelijke en structurele vernieuwingen. In het noorden van Portugal ontwikkelde zich bovendien een eigen architectonische school, waarvan Nasoni later als de stichter zou worden beschouwd. In Porto zijn nog enkele gebouwen, zoals de Igreja Dos Clérigos, van Nasoni bewaard gebleven. Deze kerk en de bijbehorende toren op een heuvel vormen een duidelijk herkenningspunt in de stad Porto.

Foto links: De façade van de weelderig versierde kapel doet al snel aan de Barok uit Rome denken.
Foto rechts: De achtergevel kenmerkt zich door de symmetrische vormgeving.

Er is niet veel van de oorspronkelijke tuinen over. De huidige tuinen werden in de jaren dertig en veertig van de vorige eeuw opnieuw geplant. De romantische tuinen met ingewikkelde parterres en bloembedden worden omzoomd door strak gesnoeide buxushagen. De symmetrie van het huis wordt in deze tuin weerspiegeld.
Het voordeel van een bezoek in de winter zijn de statige oude camelia's die nog een overblijfsel zijn van de negentiende eeuw. De linkerzijde hier op de foto wordt afgesloten door de z.g. ‘Cedertunnel’, een 35 m lange en 7,5 m hoge dichte groen haag. Deze ceders zijn in 1941 geplant.

Vanuit de tuin heeft men een mooi uitzicht over de, achter het paleis liggende boomgaarden van het domein.

In de stallen staan een aantal koetsjes opgesteld.

Voor oudere generaties was ‘Mateus Rose’ waarschijnlijk de eerste kennismaking met tafelwijn. In de jaren zeventig van de vorige eeuw was het een ‘hippe’ drank, een icoon uit Portugal. Je kon als gast voor de tafelheer wel degelijk een mooie fles Mateus meenemen. Aan de smaak van de drank is niets veranderd, aan de kleur ook niet. Het etiket op de fles is was aangepast aan de moderne tijd. En toch heeft de wijn allang die uitstraling niet meer die het had aan het begin van het laatste kwart van de vorige eeuw. Jammer.

Minho wordt wel de oerstaat van Portugal genoemd. Na aanvankelijke bezettingen door de Romeinen, Visigoten en de Moren werd het in de negende eeuw ‘Portugees’ grondgebied. In de twaalfde eeuw bereikte de streek zijn hoogtepunt. Vanuit deze streek werd steeds meer land aan het Portugese rijk toegevoegd. De twee oudste steden van Portugal liggen in Minho; Guimarães, de eerste hoofdstad van het land en Braga, het belangrijkste religieuze centrum van Portugal.
Het nogal natte klimaat oefent bepaald geen grote aantrekkingskracht uit op het massatoerisme. De landbouw en veeteelt varen echter wel bij de vele regenbuien, het is de groenste streek van Portugal. Maar ook de meeste authentieke, het echte landleven met straatmarkten en ossenwagens in het verkeer bepalen het beeld. En de koffie in een lokale kroeg is er ongeveer tien keer goedkoper dan op een terras in de Algarve.

Rentes de Carvalho schrijft in 1989 nog: “In het katholieke Portugal, werd de stad Braga vaak het ‘Portugese Rome’ genoemd”. Of het hedendaagse Portugal nog zo religeus denkt als ten tijden van de dictatuur in het midden van de vorige eeuw valt nog te bezien. In de twaalfde eeuw was het een van de machtigste bisdommen van het Iberisch schiereiland, overigens in hevige concurrentie met het nabij gelegen Santiago de Compostela. Maar feit is dat kerken, statige achttiende eeuwse huizen en fraaie tuinen het gezicht van Braga bepalen. In het oude centrum van de stad domineren bijvoorbeeld de zestiende eeuwse barokke Santa Cruz en enkele stadspaleizen, zoals het (laat–)barokke Palácio de Raio (1755) en de Câmara Municipal (1754). Beide laatste gebouwen worden toegeschreven aan de achttiende eeuwse architect André Soares da Silva (1720–1769).
Voor de katholieken in Portugal is Braga nog steeds de kerkelijke hoofdstad van het land.

In de Goede Week (de week voor Pasen) staat de hele stad Braga in het teken van de plechtige processie. De Sé, de kathedraal van Braga, is het middelpunt van de religieuze plechtigheden.

Het ‘spannendste’ voorbeeld van de barok in Portugal is misschien wel Bom Jesus do Monte. Op een beboste helling ten oosten van de stad Braga werd in 1722, in opdracht van de aartsbisschop van Braga, begonnen met de bouw van de indrukkende barokke Escadaria (trap) als entree tot een bestaande kleine schrijn op de top van de heuvel. De bouw van kerk van Bom Jesus werd in 1811 voltooid.
Tijdens mijn bezoek was het weer dat bij Minho hoort, vochtig en nevelig ... dat is helaas op de foto's ook duidelijk te zien.

De trappen zijn een rijke verzameling van meubilair met zowel christelijke als heidense en klassiek aandoende motieven. Er zijn fonteinen met Romeinse godheden, een allegorie van de vijf zintuigen en beelden uit het oude testament. Er wordt nog steeds gestudeerd op de ware intenties van de ontwerper(s) van deze trappen. De granieten trap wordt door pelgrims beschouwd als ‘een spirituele reis omhoog’. Wij namen de kabeltram uit 1882 naar boven en liepen naar beneden. Pelgrims lopen omhoog en nemen de kabeltram naar beneden ...!

Foto links: zoals bij ieder monument staat bij Bom Jesus ook een souvenir winkel, deze heeft echter een prachtig azulejo die doet vermoeden dat het gebouw vroeger een ander funktie heeft gehad; bibliotheek misschien?
Foto rechts: ondanks het regenachtige weer is de barokke tuin bij de pelikaan fontein boven aan de trap een lust voor het oog.

• 'Portugal, een gids voor vrienden' door J. Rentes de Carvalho, uitgegeven in 1989
• Casa de Mateus - uitgegeven door Fundação da Casa de Mateus in 2005
• Barok, Architectuur, Beeldhouwkunst, Schilderkunst - uitgegeven door Könemann Verslagsgesellschaft mbH in 1997