Aantal Rijksmonumenten met 21 uitgebreid op het Hembrugterrein

Ook start procedure 18 panden en objecten op gemeentelijke monumentenlijst


Bron: Persbericht Gemeente Zaanstad 29-09-2006
Gemeente Zaanstad Speciaal voor de pers (Persarchief)

Links rijksmonument gebouw A8, voorheen 138. gebouwd tussen 1916 en 1921. Eerst was het een opslagloods, later een leslokaal. Rechts in beeld gebouw A7, voorheen 135, gebouwd tussen 1916 en 1921. Dit was de wagenmakerij.
Foto: Ge Dubbelman

Rijksmonument gebouw B1, voorheen 103. Gebouwd in 1915. Ook bekend als vuurwerkerij.
Foto: Ge Dubbelman

Gebouw 429 uit 1956.
Voorbeschermd in afwachting van de definitieve gemeentelijke monumentenbescherming, hierin zaten o.a. de ondergrondse schietbanen.
Foto: Ge Dubbelman

Op 15 september jl. heeft de Rijksdienst voor de Monumentenzorg (RDMZ) het aantal rijksmonumenten op het Hembrugterrein te Zaandam flink uitgebreid met 21 gebouwen en enkele landschapselementen. Met deze uitspraak is een einde gekomen aan een ruim drie jaar durende zogenaamde “voorbescherming”. Als bij deze 21 de 11 bestaande Rijksmonumenten op het Hembrugterrein en de voorgenomen plaatsing van 18 panden en objecten op de gemeentelijke monumentenlijst bijgeteld worden, dan genieten straks circa 50 panden en objecten een beschermde status. In totaal staan er 140 panden op het Hembrugterrein.

In juli 2001 waren al elf panden en objecten op het Hembrugterrein op de rijksmonumentenlijst geplaatst. Hieronder bevinden zich zeven van de eerste gebouwen van de vroegere munitie- en wapenfabriek Artillerie Inrichtingen. Deze dateren uit de periode 1895-1901.

Het zijn het wapendepot met kantoor (nr. 8), het magazijn voor de mobilisatievoorraden (14), het kantoor van de munitiefabriek (41), het staalmagazijn (43), een afdak voor gietkasten (56) en de naast elkaar gelegen munitiemagazijnen “kleine boerderij” (69) en “grote boerderij” (85). Ze liggen verspreid op het terrein, maar vertonen qua bouwstijl veel overeenkomsten.

Toen het Hembrugterrein vanaf 1900 verder werd uitgebreid, zijn ten noorden en westen van de Artillerie Inrichtingen nieuwe gebouwenclusters toegevoegd. Het betreft hier ensembles van gebouwen en landschapselementen: Munitie- en wapenopslagplaatsen (aangegeven met de letter M), Loodsen (L), munitie-Beproevingsgebouwen (B), (Administratie)kantoor- en werkruimten (A) en de inmiddels gesloopte panden voor Schietproeven (S).

Om bij calamiteiten kettingreacties te voorkomen werden functies als productie, bewerking, doorvoer en opslag zoveel mogelijk van elkaar gescheiden. Dit verklaart de grote hoeveelheid relatief kleine en monofunctionele panden. Mocht het mis gaan dan zorgden de waterlopen (bluswater), aarden wallen (opvangen van ontploffingen) en beplanting (opvangen van rondvliegende brokstukken) voor zo gering mogelijke schade.

De nieuwe rijksmonumenten zijn met name in deze ruimtelijke clusters terug te vinden. Zo is het complete, rond 1902 aangelegde Kleibos (ook wel Reigerbos genoemd), samen met de bijbehorende aarden wallen, waterlopen en negen hier gelegen beproevingsgebouwen (B1, B4 t/m B12) sinds kort volgens de Monumentenwet beschermd.

Dit geldt ook voor vier, waarschijnlijk in 1917 gebouwde munitiegebouwen (M6 t/m M9) en de tussengelegen, eveneens beschermde kruisvormige aarden wal. Deze in het noordoostelijk deel van het terrein gelegen panden maken binnen de Stelling van Amsterdam onderdeel uit van het Sectorpark Zaandam.

Naast de bovengenoemde 13 gebouwen zijn nog acht panden op de rijksmonumentenlijst geplaatst, waaronder drie A-gebouwen (A8, A9 en A11) daterend uit de periode 1916-'21 en een monumentaal garagegebouw (A3) uit 1930.

Het college van Zaanstad heeft zich op 19 september jl. uitgesproken om de plaatsingsprocedure voor de gemeentelijke monumentenlijst van nog eens 18 panden en objecten op het Hembrugterrein op te starten. Het betreft de gebouwen die wel in 2004 door de gemeenteraad zijn voorgedragen voor de status van rijksmonument, maar welke nu niet zijn geplaatst door de rijksdienst.

Op 21 september jl. is de huidige eigenaar van het terrein, de Dienst Domeinen, in kennis gesteld van de wens om deze panden en objecten toe te voegen aan de gemeentelijke monumentenlijst. Hieronder bevinden zich nog drie van de oudste gebouwen (29, 46 en 57), vier A-gebouwen (A5, A6, A7 en A12) en een gedeelte van het kenmerkende bovengrondse stoomleidingenstelsel. Verder een uit de Koude Oorlog stammende schuilgang uit 1957 (onder gebouw 335) en vier typische gebouwen uit de jaren '50 van de vorige eeuw, de zogenaamde Wederopbouwperiode (415, 420, 428 en 429).

Gebouw 429 betreft het langs het Noordzeekanaal gelegen en dus goed zichtbare langgerekte witte voormalige laboratoriumgebouw uit 1958, waarin tegenwoordig Tetrix-opleidingen is gevestigd. Dit is nu, eveneens als de andere voorgedragen panden, (opnieuw) voorbeschermd in afwachting van de definitieve gemeentelijke monumentenbescherming.

Aangezien het terrein (nog) zeer ontoegankelijk is, blijft het voor de meeste mensen moeilijk een goed beeld te krijgen van de ca. 140 nog aanwezige gebouwen en objecten. Het op 24 september jl. door oud-burgemeester Ruud Vreeman gepresenteerde boek ?Het Hembrugterrein ? verleden, heden, toekomst? kan hier uitkomst bieden, aangezien hier de vele foto?s van Gé Dubbelman, die ook de hele zomer in het Zaans Museum waren te zien, een goed beeld geven van de vele aanwezige monumentale panden (met gebouwnummer!).

Bewerkt door: Cees Kingma