De watertoren van Assendelft

Een volkomen willekeurige verzameling krantenkoppen over de watertoren.

Een in maart 1984 door de Welstandscommissie Zaanstad goedgekeurd plan voor een restaurant, bar en expositieruimte in de watertoren.
Ontwerp: Hans Valk architect - Westzaan

Het voorspel

Nadat het Provinciaal Waterleidingbedrijf Noord-Holland (PWN) de watertoren in april 1983 voor een bedrag van 250.000 gulden te koop aanbood, komen tot de eeuwwisseling de navolgende plannen via de pers naar buiten:

Midden jaren tachtig van de vorige eeuw wordt door de Watertoren BV een plan voor een ronddraaiend restaurant boven in de watertoren gepresenteerd. Het plan van architect Valk en aannemingsbedrijf Kuyt bevat verder een zalencentrum op de reinwaterkelder en een verbindingsgang tussen de toren en het gebouw op de reinwaterkelder.
De Vereniging tot Ongeschonden Behoud van de Watertoren, opgericht in juli 1984, wil door aankoop en onderhoud voorkomen dat de toren wordt aangetast. Zij stelt voor een permanente expositieruimte te vestigen in de watertoren en doet in februari 1986 vergeefs een bod op de toren. Na een openbare verkoping komt de watertoren in bezit van N. de Lange, inwoner van Assendelft. Na veel “proefballonnetjes” presenteert deze nieuwe eigenaar een eenvoudiger versie van het restaurantplan.
Nadat de restaurantplannen niet haalbaar blijken, presenteert de Lange, via Aquatower BV, en C. Asjes Planontwikkeling BV eind jaren tachtig een appartementenplan voor de toren en de bouw van vijf woningen op de reinwaterkelder. Het betreft een aangepast plan dat Asjes indiende nadat bleek, dat de bouw van garages in de reinwaterkelder onmogelijk was. Eerder gaven Gedeputeerde Staten een verklaring van geen bezwaar af voor de bouw van acht appartementen in de toren en de vijf woningen op het terrein.
1992 wordt Aquatower BV gekocht door Hageweld Holding BV. De investeerders komen wederom met een nieuw plan voor de exploitatie en restauratie van de watertoren. Deze keer gaat het om de vestiging van een kantoor in de toren en woningen bovenop de reinwaterkelder.

De protesterende omwonenden, sinds 1984 verenigd in “de Vereniging tot Ongeschonden Behoud van de Watertoren”, zijn vaak aangewezen als de schuldigen voor de vertragingen van de diverse projecten. Achteraf kan echter ook worden vastgesteld dat het de plannen veelal ontbrak aan een juiste onderbouwing. Het plan voor het ronddraaiende restaurant werd door het bouwadviesbureau Heineken Bedrijfsadviesdienst als “onhaalbaar” betiteld. Voor het appartementenplan konden geen financiers worden gevonden. En voor het plan van het Koogse architectenbureau Feitsma, Kruit en Goedhart van 1992, het vestigen van een kantoor in de toren, kon niet worden aangetoond dat de financiering van de restauratie van de toren onlosmakelijk verbonden was met de bouw van de woningen op de reinwaterkelder op het terrein van de watertoren.

Voor alle plannen die werden gepresenteerd was in ieder geval een wijziging in het bestemmingsplan noodzakelijk. Voor het betreffende gebied is een bestemming “nutsbedrijven” vastgesteld. De gemeente Zaanstad heeft alle ondernemers toegezegd te zullen meewerken aan een snelle besluitvorming m.b.t. de noodzakelijke artikel-19 procedures. Voor de ene ondernemer moest dat een horeca bestemming worden. De volgende wilde er een woonfunctie en de derde zowel een bedrijfs- als een woonfunctie. Uiteindelijk heeft de Raad van State alle voorstellen van de gemeente afgekeurd. De gemeente Zaanstad heeft niet duidelijk kunnen maken waarom er een plaatselijke (postzegel-) bestemmingsplan wijziging voor het gebied nodig was, terwijl er voor het totale buitengebied van Assendelft een bestemmingsplan wijziging in voorbereiding was.

Ook PWN heeft tegen de plannen geprotesteerd. De watertoren heeft nog steeds een functie in het verdeelnet van de waterleiding. De plannen m.b.t. de aanleg van parkeerterreinen bovenop de in de grond aanwezige waterleidingen vonden geen genade in de ogen van PWN. Men vreesde dat de eventuele bussen met toeristen de onderliggende waterleidingen zouden beschadigen.
Natuur- en milieu organisaties protesteerden tegen de bedreigingen van het unieke moerasgebied in de Veenpolder. Enkele plannen gingen uit van het betrekken van een gedeelte van dat natuurgebied bij het watertorenterrein. Op deze uitbreiding zouden parkeerplaatsen worden aangelegd. Andere plannen zouden te veel onrust veroorzaken voor de in de Veenpolder verblijvende, rustzoekende vogels.
Nadat de watertoren als monument werd aangewezen heeft ook de provinciale monumentendienst onderdelen van de diverse plannen afgewezen. De buitenkant en de constructie van de watertoren diende zoveel mogelijk onveranderd te blijven. Over het unieke betonnen reservoir bovenin de toren zijn elkaar tegensprekende uitlatingen gedaan. Op het ene moment heette het volgens Hildebrand de Boer, beleidswerker provinciale monumentenzorg, dat “deze een beschermde status heeft”, terwijl hij later opmerkt “dat deze wel niet behouden zou kunnen worden”.

En dan de omwonenden. Vanaf het begin hebben omwonenden van de toren gewezen op de aantasting van het buitengebied in het algemeen en op de onherstelbare schade aan het monument in het bijzonder. Ze hebben gewezen op het in gevaar brengen van de verkeersveiligheid. En natuurlijk was men bang voor de aantasting van privacy en woongenot. Wie zou zich geen zorgen maken als er een draaiend restaurant op 45 meter hoogte grenzend aan zijn tuin, zou worden geopend?

Dit alles overziend is het triest te moeten constateren dat de verhouding tussen enkele omwonenden en de nieuwe eigenaren van de watertoren voor jaren is verziekt. Ook de betrekkingen tussen de buren onderling hebben geleden onder deze situatie. Door interne conflicten, de dreiging met schadeclaims en beslaglegging op onroerende goederen van de protesterende buurtbewoners hebben enkele waarschijnlijk afgezien van verdere acties. Ook zijn de bestuursleden van het actiecomité via de pers beschuldigd van onoorbaar gedrag.
Hierdoor is het actiecomité uiteen gevallen. De rechter heeft echter nooit kunnen vaststellen of de beschuldigingen ooit waar gemaakt konden worden. De protesterende, individuele burger heeft uiteindelijk zelfstandig de strijd voor een “ongeschonden, statig monument in een waardevolle omgeving” gewonnen. Zo lijkt het althans. Naarmate de tijd verstreek, raakte de toren echter zodanig in verval, dat van een streven naar ongeschonden behoud, -toch de primaire doelstelling van de omwonenden!-, eigenlijk geen sprake meer was. Het eigenbelang leek te prevaleren.
Vastgesteld kan worden dat de overheid hier gefaald heeft. Weliswaar speelde met name de gemeentelijke overheid een stimulerende rol in het coachen en begeleiden van de ondernemers; zij bleek echter niet in staat een voor alle betrokken partijen bevredigende oplossing te vinden. Achteraf heeft diezelfde overheid gezichtverlies geleden: de gemeente Zaanstad zag keer op keer de door haar verleende bouwvergunningen afgekeurd en heeft de gemaakte kosten voor de gerechtelijke procedures moeten vergoeden.

Dit is een artikel uit een serie artikelen over de Watertoren in Assendelft. Deze serie begint met het artikel: Wat hebben Pont du Gard en de watertoren van Assendelft gemeen?
Text: Cees Kingma en Simon Zuurbier - augustus 2005 Beeldmateriaal: Archief Cees Kingma Tenzij anders aangegeven.