In de inleiding van ‘Wieken en stoom’ geeft de auteur Cees Kingma een korte toelichting op de inhoud van het boek:
Aan Waterland is de industriële revolutie voorbij gegaan. Niet omdat de tijd daar stil is blijven staan maar simpelweg omdat de nijverheid te kleinschalig was om van industriële revolutie te kunnen spreken.
Ambachtelijk verleden
Waterland kende een rijke verzameling van ambachten zoals bulloper, kaasmaker, lantaarnopsteker, scheepstimmerman of molenaar. Enkele ambachtslieden mechaniseerden hun werkwijze. Aan de Eilandsgracht in Edam stond een runmolen waar eikenschors werd gemalen voor de leerlooierij, er woonden en werkten veel schoenmakers in die buurt. Ieder dorp of stadje had z'n eigen meelmolen en de houtzaagmolen kwam, met enige vertraging, uiteindelijk ook in Edam en Purmerend in bedrijf. Er zijn zelfs stoommachines geplaatst. Maar grote bedrijven met meerdere stoommachines zijn er nooit geweest in Waterland. Fietsend of wandelend door Waterland valt het niet mee nog sporen van een industrieel verleden te vinden.
Heel anders is dat in de aangrenzende Zaanstreek. Aan de oevers van de Zaan ontwikkelde zich in de 17de en 18de eeuw het grootste industriegebied van Europa. In het dorp Wormer werd één van de eerste stoommachines in de Zaanstreek geplaatst ter aanvulling op een bestaande windmolen. De eerste succesvolle stoommachines stonden bij oliefabriek De Liefde en papierfabriek De Eendracht in Wormer. Ook de kernen Jisp en Oost-Knollendam zijn belangrijke vestigingsplaatsen geweest voor de voorlopers van de huidige industriële grootmachten in de Zaanstreek. De industriewand aan de Zaan in Wormer is inmiddels één van de grote toeristische trekpleisters in Noord-Holland.
Amsterdam-Noord, met dorpjes als Nieuwendam, Buiksloot, Schellingwoude en Durgerdam, behoorde tot 1921 nog tot Waterland. In dat jaar annexeerde Amsterdam het gebied aan de 'overkant van het IJ', voornamelijk om de nieuwe grootschalige zware industrie daar een plek te geven. Voor wonen dacht Amsterdam toch voornamelijk aan de zuidkant van het IJ. Dat veranderde echter sterk met de enorme uitbreidingen van de industrie in dat gebied. Veel arbeiders werden gehuisvest in de nieuwe woonwijken in Amsterdam-Noord. Ook de overige stadjes en dorpen in Waterland, zoals Purmerend, Landsmeer, Monnickendam en Edam en Volendam hebben veel arbeiders uit dat industriegebied opgevangen.
In 'Wieken en stoom' worden een aantal belangrijke industrietakken beschreven. De ontwikkeling van die industrie en de relatie met omgeving zal daarbij worden toegelicht. Het accent ligt voornamelijk op de technische ontwikkelingen die van belang waren in het tijdperk dat menselijke arbeid werd vervangen door windmolens en later door stoommachines. Ook de zware industrie komt aan bod.
| Een selectie uit de inhoud | |
|---|---|
| Artikel | Onderwerp |
| Van ambacht naar bedrijf | In 1980 werd in Wormer papierfabriek De Eendracht stil gelegd. Eens was dit een bloeiend bedrijf waar ruim 700 werknemers hun brood verdienden. In het topjaar 1969 werd er in totaal 74.000 ton papier geproduceerd op de verschillende papiermachines. |
| Scheepstimmerwerven en houtzagerijen in Edam | Eén van de monumentale glazen van de Grote of St.-Nicolaaskerk in Edam vertelt over het werken op een scheepstimmerwerf omstreeks het begin van de 17de eeuw. De acht panelen op de derde en vierde rij geven een realistische kijk op de scheepsbouw aan het begin van de 17de eeuw. |
| De verzorgingsindustrie in Purmerend | Purmerend is nooit een echte fabrieksstad geweest. Het ambachtelijk bedrijf, gericht op het vervaardigen van onder andere zuivelgereedschappen en landbouwwerktuigen onderstreepte het belang van de stad als verzorgingscentrum voor de omliggende polders. |
| Een ondernemende familie | Eén familie speelde een belangrijke rol in het industriële verleden van Purmerend; de vermogende familie Brantjes. In 1824 kocht herenboer en ondernemer Klaas Brantjes houtzaagmolen De Burcht aan de Where. |
| Levensmiddelen langs de Zaan | In de 16de eeuw ontstonden de eerste industriële activiteiten in de Zaanse dorpen Wormer en Jisp, waar brood en scheepsbeschuit werd gebakken om verkocht te worden in Amsterdam. |
| Stijfselindustrie | Vestiging van stijfselhuizen in de Zaanstreek was niet geheel toevallig. De grondstof tarwe kon in een van de vele pelmolens grof vermalen worden en het afvalwater bevatte nog veel voedsel voor het vetmesten van varkens en koeien. |
| Bouwmaterialen | In Waterland, arm aan natuursteen om als bouwmateriaal te gebruiken, werd van oudsher hout, of een ander plantaardig materiaal, gebruikt om woonhuizen en boerderijen te bouwen. Het materiaal werd soms bestreken met leem of klei om het gebouw wind- en waterdicht te maken. |
| Waterland Zuid werd Amsterdam-Noord | In minder dan een eeuw veranderde het zuiden van Waterland van een landelijke omgeving met kleine ambachtelijke bedrijven in een stadsdeel van Amsterdam met veel grootschalige bedrijvigheid zoals de metaalnijverheid, confectie en chemische industrie. |
| nv Keramische Industrie Fris | In het voorjaar van 1946 verhuisde Gerrit Fris sr. en Gerrit Fris jr. hun nv Keramische Industrie Fris van Gouda naar de voormalige kantine van de Fokker Vliegtuigfabrieken (op 't Marken) in Edam. Vanaf 1947 werden er thee- en koffie- en ontbijtserviezen vervaardigd naast losse artikelen voor huishoudelijk gebruik zoals melkkannen, melkbekers, eierschalen, koffie- en theepotten en kop en schotels en het wat luxere gebruiksaardewerk zoals vazen. |
| Op zoek naar nieuwe scheepstype | Na de afsluiting van de Zuiderzee werd de botterwerf Van Goor in Monnickendam gedwongen om nieuwe afzetmarkten te zoeken. In samenwerking met een aantal Marker vissers werd een vervanger voor de houten botter ontworpen. |
Dit boekje is er één uit de serie ‘Waar blijft de tijd Waterland’. In deze nieuwe serie van uitgeverij Waanders wordt de geschiedenis van Waterland schetsmatig uiteen gezet.
ISBN 978–90–400–2212–8
Op de omslag:
Het ms. Ulysses van de KNSM voor onderhoud in het dok bij de ADM. De sfeer uit het midden van de jaren zestig van de vorige eeuw is nauwkeurig vastgelegd door maritiem schilder, en oud KNSM machinist, Fred Boom.
- De cover van Wieken en stoom
- De muurschildering 'Nijverheid' op de Waag in Edam
- Een mooi voorbeeld van de eerste papiermachines in de papiermolen 'de Schoolmeester' aan het Guispad tussen Zaandijk en Westzaan
- Briefhoofd van Zeilmaker & Co in Edam
- Tot de zomer van 2006 werden er in de enorme lasloods op het oude NDSM terrein nog secties gebouwd voor zeeschepen die op andere werven geassembleerd werden
- De tras-windmolen d'Admiraal in Buiksloot
