Door Jur Kingma

	Stoomrijstpellerij 'de Unie' van Wessanen & Laan Foto: Gemeente Archief Zaanstad

Het dossier Kooijman is in de jaren zestig van de 20e eeuw verzameld door R. Kooijman uit Wormerveer. Het vertelt het verhaal van de stoomrijstpellerij de Unie(Wessanen & Laan) over de periode 1870-1912. Deze stoomrijstpellerij stond naast de huidige Zaanwand en is helaas in 1979 gesloopt. Het bouwdossier van de Unie heb ik gebruikt voor mijn artikel De bouw van stoomrijstpellerij 'de Unie' in het eerste nummer van 'Met Stoom', een uitgave van MBTZ.
Jaap Schipper heeft het dossier lang in zijn bezit gehad in verband met het boek 'van Wind naar Stoom'. Jaap heeft ook een inventarisatie gemaakt. Ik heb het dossier gebruikt voor het verhaal over de Zaanse stoomrijstpellerij. Er zit een tekening in van de stoommachine van de Unie. Deze is van 1874. Het is een van de oudst bekende tekeningen van een stoommachine in de Zaanstreek. Het zal straks zeker een plaats moeten krijgen in het hoofdstuk 19de eeuw van de Geschiedenis van de Zaanstreek.

De heer Robert (Rob) Kooijman was werkzaam bij Bloemendael & Laan en bij Wessanen & Laan. In zijn vrije tijd was hij regisseur bij het amateur toneel. Hij heeft in het verleden gezorgd dat archiefbestanden bij het gemeentearchief Zaanstad kwamen. Hij schonk ook een deel van zijn archief aan MBTZ. Hij verzamelde dit uit bedrijfsarchieven die waren bestemd om vernietigd te worden. In 1987 is van zijn hand verschenen 'LVT Wessanen vijftig jaar 1937-1987'. Hij schreef later 'De burger in de huid van een ander. De geschiedenis van het Zaanse amateurtoneel'. In 2000 schreef hij de tekst van het gedenkboek van de Verenging de Zaanse molen ter gelegenheid van het 75 jarig bestaan. 'De Zaanse Molen, Vijfenzeventig jaar behoud van industrieel erfgoed'. Kort daarna overleed hij.

Omdat MBTZ slechts kort een eigen archiefruimte had aan de Boschjesstraat in Koog aan de Zaan, heeft dit deel van het MBTZ archief een zwervend bestaan gehad. Dat is de reden om het nu onder te brengen bij het Gemeentearchief Zaanstad.

Een machine met bosschuiven schuiven (van den Kerchove)

Toen de heren Laan zich oriënteerden op de bouw van een stoomrijstpellerij, hadden zij een stoommeelfabriek de Vlijt en een stoomolieslagerij de Tijd in bedrijf. De enige Zaanse stoomrijstpellerij 'De Nijverheid' was een aantal jaren er voor gesloten. Zij keken goed wat er in Nederland op het terrein van de stoomaandrijving en van de rijstpellerij gebeurde. De firma Nering Bögel was een van de stoommachinebouwers in Nederland. De referentie was de firma Noury & van der Lande, ook in Deventer, en een zakenrelatie van de heren Laan. Nering Bögel kwam men een verbetering van de stoommachine; het systeem Nolet. Nolet was een constructeur van stoommachines in Gent. Die stad telde talloze kleine en grotere machinefabrieken en ijzergieterijen die voor de vele katoenspinnerijen werkten. Gent noemde zich het “Manchester van het vasteland van Europa”. In Nederland had Stork later, op vergelijkbare wijze, zijn opkomst te danken aan de Twentse katoenspinnerijen en weverijen.

In die tijd waren de constructeurs van stoommachines bezig de machines efficiënter te maken door betere kleppen te bedenken. De Gentse machinefabriek Van den Kerckhove kreeg op de wereldtentoonstelling te Parijs in 1867 veel bewondering voor zijn stoommachines. Een andere belangrijke inzender in Parijs was de Amerikaan George H. Corliss, die een speciaal soort kleppen had gemaakt. Corliss had de basisvorm van zijn klep gepatenteerd in 1849. Hij bleef de klep verbeteren tot 1859. Van den Kerckhove kreeg in 1867 het recht om in Europa de kleppen van Corliss te introduceren. Later zouden Zaanse fabrikanten als Laan en Van Gelder Zonen stoommachines aanschaffen bij Van den Kerckhove in Gent.

In 1870 verliep het patent van Corliss. Talloze andere machinefabrieken gingen toen Corliss kleppen maken. Toen de ijzergieterij de 'Prins van Oranje' ook Corliss machines ging maken, werd die de leverancier. In 1878 zocht Laan contact met Van den Kerckhove. Die adviseerde Laan om eens in Delft te gaan kijken want daar stonden twee Corliss machines opgesteld in olieslagerijen. Hij stuurde ook een “Photographie voor een stereoscoop” om de machine te laten zien. Omdat de bestaande ketels een te lage stoomdruk hadden, wachtte Laan nog maar even, maar de onderhandelingen gingen gewoon door. Laan wilde een stoommachine die 30% meer kracht had dan de bestaande stoommachine type Nolet. Van den Kerckhove raadde hem een Corliss machine van 108 pk aan.

Nolet & Braque was een machinefabriek in Gent. In 1860 was Nolet bekend als gieterij en mechaniekmakers in het Schouwvagersstraatje in Gent. In het laatste deel van de 19de eeuw fuseerde Nolet & Braque met de Nobele en verhuisde naar de Keizerspoort.

Een Nederlandse patent 4514 werd op 25-6-1869 verleend verleend aan Ch. Nolet, Gent (domicilie F.L. der Kinderen 's-Gravenhage) Invoering.... Inrigting om door den regulateur de hoeveelheid stoom te regelen, die naar de cilinders gevoerd wordt, toepasselijk bij stoommachines van zeer verschillend systeem. 10 jaar. Het zou dus mogelijk om een variant op de Corliss klep kunnen gaan.

Opvallend is dat molenmaker Gorter advies gaf aan Laan over de aanschaf van een nieuw type stoommachine. Hij moet dus ervaring hebben gehad met stoommachines. Hij bleef bijna twintig jaar de belangrijkste technisch adviseur van de heren Laan. Dat had ook te maken met de inrichting van de stoompellerij die nog grotendeels uit traditioneel molenwerk bestond. Geleidelijk werden machine van buitenlandse fabrikanten betrokken. Het traditionele gaandewerk werd vervangen door een drijfwerk met assen, wielen en lederen riemen. De rol van de firma Gorter werd overgenomen door machinefabrikanten en architecten zoals van Rossum & Vuyk. Gorter werd aannemer. De gang van de rijstpellerij de Unie wijkt duidelijk af van de papiermolen de Eendracht waar in 1846 al een technisch directeur werd aangesteld, Cornelis Keet, die op 9 jarige leeftijd in de windmolen was begonnen en zich had opgewerkt. In de papierbereiding had men dus eerder van het traditionele molenwerk afscheid genomen.

1. Brief van J.L.Nering Bögel aan de heer Laan (Wessanen & Laan) d.d 29 september 1871 “Mijn Heer! Door deze hebben wij het genoegen te berigten dat wij kunnen leveren eene stoommachine gelijk aan die van den Heer van der Lande hebbende een stoomcilinder van 0.60 El diameter met 1 El slaglengte makende 45 slagen per minuut doch werkende op een stoomspanning van 4 Atmosferen met condensatie en een daarbij passende stoomketel van 2 El diameter en 8 El lang met twee binnenkanalen wijd 0,76 el in elk van welke 3 gallowaypijpen, de ketel voorzien van vollediggarnituur, ankers voor het ketelfornuis en schoorsteenregister voor de prijs van Fl. 16400. Bij de machine zullen geleverd worden koperen stoompijpen, de Luchtpomp zal gevoerd zijn met koper en zal hebben een koperen zuiger met stang. Naar aanleiding van het besprokeene is de maat van de stoomketel wat kleiner bepaald dan bij onze opgave van 3 aug. De thans bepaalde ketel heeft dezelfde diameter als die van de heer van der Lande....” In potlood op blad 3 Door D.Gorter: volgens begrooting wordt geleverd: 4 paar steene, een staande harp een paddyharp, een waaijerij. De eerste snee harp en waaijerij, een 2e snee harp, buil en waaijerij. Dus 3 waaijerijen en 3 harpen en en rooster. Een paddysteen, ..pelsteenen, 9 luijerijen een doppensteen, 2 meelschroeven, 2 meelbuilen, aspirateur, schuijermachine.
2. Aanbieding van Nering Bögel 2 december 1871: offerte aan D.Gorter voor ijzerwerk voor rijstpelmolen van Wessanen & Laan volgens geleverde tekening. Ze doen er gelijk een tekening bij voor stoomketels en een stoommachine voor een olieslagerij. Kopie van brief van Wessanen & Laan aan Nering Bögel d.d 10 december (1871). “Mijne heren, Volgens belofte gaven wij Ued reeds heden ons besluit en wel door de volgende depêche: Zijn besloten tot bouw, gunnen U werk als overeengekomen en feliciteren U daarmede. Dus feliciteren wij Ued met de gunning van dit naar onze meening mooije werk. De doorslag tot de gunning aan Ued de tegemoetkomende wijze waarop Ued hebt getracht onze bezwaren uit den weg te ruimen en uwe belofte alle die wijzigingen aan te brengen die de locale ligging naar onze meening bij ons noodzakelijk maakt. Maar bovenal het vertrouwen dat onze vrienden Nourij v.d.Lande, die met Ued vroeger over de aan ons te leveren machine spraken, tekingen gaven, dat Ued een en ander zoodanig sterk en solide zult leveren als dit voor ons werk wordt vereischt”. (opvallend is dat Nering Bögel de offerte uitbrengt aan Gorter en niet aan de heren Laan)

	Advertentie voor gelijkstroom-stoommachines van de firma Nering Bögel uit circa 1911. (Uit Technische Vraagbaak, Deventer, ca. 1911)

3. Kopie van brief van Wessanen & Laan aan Nering Bögel d.d 31 oktober (1871): “Mijne Heren! Uwe geerden hebben wij indertijd wel ontvangen. Wij zeggen U dank voor de gedane opgave. Het cijfer was boven onze verwachting zoodat wij aarzelden het plan te laaten varen of van het stelsel Nolet, dat nog maar in de proefperiode is, af te zien en bij onze vroegere leveranciers te informeren. Onze deskundige Gorter evenwel hoopt, dat komt het aan de eene zijde boven de gedachte som, het met zijne overige begrooting met name het ijzerwerk wel iets konde toevallen en wij zoo dooreen toch aan ons cijfer konden komen; over dat benodigde ijzerwerk zoude hij u persoonlijk willen spreken teneinde U alles duidelijk te maken en punten die op eene tekening niet duidelijk aan te geven zijn te bespreken”.... En daarna wil Laan een nieuwe prijsopgave.
4. Tekst telegram aan Nering Bögel: “Zijn besloten tot bouw. Gunnen U werk als afgesproken en feliciteren u daarmede. Laan”. Doorgehaald: feliciteren U dus met het. Was 10 december want brief volgde die dag.
5. Nering Bögel bedankte op 11 december 1871 Wessanen voor de opdracht tot levering van stoommachine en stoomketel.
6. Brief van Gorter aan Wessanen & laan d.d. 15 december 1871 met prijsopgave van verschillende varianten van het geoffreerde pakhuis. Laan concludeert dat de grootste variant het goedkoopste is.
7. Op 20 december 1871 werd het contract getekend door Nering Bögel en Wessanen & Laan.
8. Nering Bögel bevestigde op 23 december 1871 de ontvangst van het contract en de voorgestelde wijzigingen. Zo werd bepaald dat de stoomketel beproefd moest worden door de ingenieur van het Rijksstoomwezen. De machine moest sterker zijn als die bij van der Lande stond.
9. Industriële spionage of ontwerpstudie? Dec 1871?, vervaardiger Gorter?) Fabriek van A. Vliegenthart te Zwijndrecht. Bestaat uit twee stoomketels die 60 en 75 pond stoom leveren, de machine staande met condensor, die kwam mij niet sterk voor, doch mankerende nooit wat. De connecting stang en de krukas vond ik ligt. Op de machineas zat een wiel, dan een overbrenging door een conisch wiel dat de koningsspil boven in beweging bracht. Deze koningspil was 17½ centimet(?) diameter geslagen ijzer tot in de nok boven dunnser - de Koningsspil had digt bij de vloer een spoorwiel met houten tanden en bracht daar 2 paddiestenen van 1,50 diameter in beweging. Conclusie van het rapport: Over het geheel mooye maar eenvoudige waarschijnlijk doelmatige fabriek, die zeer veel werk deed, mogelijk te geforceerd om mooi te pellen. Hij raadde niet direct van de machine op de Koning, liever door een omwerker- Dusseldorp had vroeger een omwerker , . Verder verslag van fabriek Dusseldorp Schiedam. Maalde 1000/1100 balen per week.

Detail van een pelsteen in pelmolen 'het Prinsenhof' in Westzaan. De pelsteen bevindt zich op de maalzolder en draait, aangedreven door een spil, in een houten kuip. De steen draait langs een met geperforeerd blik beklede wand.

10. Potloodschets van een liggende stoommachine Links doorsnede en bovenaanzicht van de cilinder, die dubbelwerkend is. Rechtsonder een schets van de krukas. Rechtsboven een schets van de regulateur. Linksboven een schets van de stoomschuif (het klepmechanisme). Achterop een uitgebreide beschrijving van de machine, die zeer positief wordt beoordeeld. (Er staat niet vermeld waar deze schets is gemaakt. Mogelijk is dit de stoommachine die bij Vliegenthart stond.)
11. Schets van de plattegronden van de stoomrijstpellerij van A. Vliegenthart te Zwijndrecht.
12. Aanvraag van Nering Bögel voor vergunning stoomwerktuig bij de Minister van Binnenlandse zaken d.d. 17 januari 1872. Het gaat om een ketel van hoge druk, 4 atmosfeer met drie Gallowaypijpen (vuurgangen).
13. Brief Nering Bögel waarin staat dat volgende week het grote kamwiel met de houten kammen zal worden verscheept, een week later de koningsstijl, balken en al het overige drijfwerk. Daarna zal de stoommachine volgen. De termijnen kunnen dus nagakomen worden.
14. Brief van Nering Bögel van 21 october 1872. Wessanen heeft verklaard dat machine en molen naar genoegen lopen maar dat de steenspillen trillen. Gorter heeft daar ook al over geschreven en aanbevelingen gedaan. Door de pelstoelen te verhogen kunnen de steenspillen worden ingekort. Dit zou Fl. 232 gaan kosten.
15. Krapte stoompelmolen de Unie machine 40 slagen stenen 150½ slag, machine 47 slagen stenen 176¾ slagen. Conisch wiel werkas 112 tanden 2,477 ( el?) diameter, conisch wiel spil 69 tanden , 1,538 diameter, spoorwiel 153 tanden 3,166 diameter, 4 rondsels 66 tanden 1,366 diameter. De machine 47 slagen lopende paddie en doppenstenen 150½ slag- paddiesteen is groot 1,50 el. De drijfas loopt 8/9 slag. Het staande spil 76 1/3 slag, schepluijerijen lopen 351/2 slag. De meelbuilen lopen 31 slagen. De paddiebuil loopt 301/3 slag. Groeplopers 41/3 slag. De harpen van 152 tot 164 slagen. De waaierij paddie 220 tot 245 slagen. De rel en pelwaaierij 180 tot 200 slagen. De aspirateur loopt tot 400 slagen bijna. Wanner de prinses 60 enden (n.b. = 240 omwentelingen) loopt, (telling D.Gorter) dan de steen 170 slagen. Bonsem 70 enden [ 280 omwentelingen] steen 184 slagen, Houtsnip 75 enden steen 192 slagen, Rosbayer 56 enden, steen 154 slagen. (jk. Er is onduidelijkheid hoe het beste de overbrenging van de machine naar de pelstenen moet zijn. Gorter ging kijken bij verschillende pelmolens. De Houtsnip was van Blans en de Rosbayer van Alb. Vis. (er was dus een probleem om de optimale snelheid van de stoommachine te vinden en de optimale overbrengingsverhouding van het traditionele gaandewerk zodat alle werktuigen zo efficiënt mogelijk werden benut. De term 'krapte' komt uit de molenmakerswereld waar men kraptetabellen hanteerde).
16. Ook werden gegevens van elders verkregen. Rotterdam 160 slagen spoorwiel 150 rondsels 0,50.
17. Rekening van Nering Bögel over 1872 Fl. 25838,00.
18. Eindafrekening de Unie: Nering Bögel Fl. 26262,81 Gorter Fl. 38207,55 reiskosten naar Deventer Fl. 130 totaal Fl. 84344,19. (N.B. het lijkt er op dat men zelf het benodigde hout heeft ingekocht, net als bij de bouw van molens gebruikelijk was.)
19. Brief van Nering Bögel 28 oktober 1872 waarin men ingaat op een brief van Wessanen om een boete te vervangen door de uitvoering van een plan ter verbetering van de loop der stenen. Ze vroegen de tekening van Gorter weer terug te sturen.

Detail van een bouwtekening van een pelmolen waarop o.a. het gaande werk is ingetekend. Tekening: Gemeente Archief Zaanstad

20. Informatie over de inrichting van pellerijen elders, verkregen van en sollicitant. 13 april 1873 “Leerrijke byzonderheden betreffende de pelling aan de Vriendschap. Pelden 5000 balen à 70 kg per week. Overgehad A. Houtman was 12 jaar meelmolenaar. Zover tot 23 jaar tot 23 jaar in Den haag als knecht op een korenmolen. 1 jaar op de Vriendschap stoomloonmeelmolen bij K & C de Wit. Toen 2 jaar bij Duifeld op..... Rijstmolen. Toen teruggevraagd te Amsterdam op de Vriendschap 1844-1850 loonmeel & rijstmolen-vervolgens alleen rijstmolen tot 1862. Toen 6 jaar grutter, toen bij Schober Utrecht uit armoede leerde daar fransche steenen billen. Nu 1 jaar hoofdmolenaar bij Lasonder (Enschede)- maalt met drie franse stenen tarwe. De Vriendschap had 2 machines; 4 pelstenen in het ene werk, 2 pelstenen in het andere werk. Twee stenen werkten met kammenwerk, 2 met riemschijven. Veel byzonderheden zoals peltijden, de windkerven in de stenen. Perkament voor de harp was afgeschaft; te duur. Zink niet sterk. Beter plaatijzer van Arts. Verstopte nooit en versleet ook niet. In de fabriek van Lasondee was een liggende as met verticale riemschijven die direct de de stenen aandreven. Voor de pelstenen alles beproefd, het beste was aanvoerende 25 gelijk met kolenschepen Engeland die bleven preferent”.
21. 13 april 1873 gesprek gehad met A.Traanveld, timmerman, monteur,steenenstelder aan de rollen rijstpel & meelmolen. De meelmolen maalde met 12 stenen (3 poetsmachines met ijzerdoek.... bekleed. Daaronder liggende buil en waaijerij ... Ulmar - Duitscher is baas van rijstfabriek- Sonneveld afleveraar en rondloper.... Ze hadden beproefd de rijst te olien dat ging niet. Veel details over de pelstenen van de stoomrijstpel & meelmolen in Rotterdam. Traanveld heet later Traanberg.
22. Rekening van de Koninklijke fabriek van Stoom & andere Werktuigen in 1873 van riemschijven en andere benodigdheden. (dit eerste poging tot vervanging van het traditionele 'gaande werk' door een drijfwerk)
23. Rekening Nering Bögel over 1873; machinist geleverd, maar ook een voerwiel in 6 stukken voor Fl. 750,-. 5 monteurs zijn geweest voor werkzaamheden aan koningsstijl en steenspillen.
24. Brief d.d. 11 maart 1874 van J.M. van der Made, directeur van de Koninklijke fabriek. van stoom en andere werktuigen aan Gebr. Gorter Molenmakers te Wormerveer waar ze offeren om voor de Unie een drijfwerk te maken, volgens geleverde tekening, voor Fl. 11500,- .
25. Brief van IJzergieterij de Prins van Oranje te 's Gravenhage d.d. 21 maart 1874 aan Gebr Gorter met een offerte voor een drijfwerk voor de Unie; kosten Fl. 7896.
26. Kopie van brief van Laan aan D.Gorter d.d. 30 maart 1874 “Lees dezen brief eens het doel is om op enkele punten waarover zij al te ligt heenlopen, bevestigingen te krijgen. Ziet alles nog een goed na - denk er nog eens over - dat wij nu geen fiasco maken, dan spreek ik u morgen wel nader aan de Unie - Als alles goed be- en doordacht is zijn wij in hoofdzaak tot de verandering besloten - blijven er twijfels dan niet”. (Gorter werd gevraagd te adviseren over de aanschaf van een beter drijfwerk)
27. Brief van IJzergieterij de Prins van Oranje te 's Gravenhage d.d. 3 april 1874 aan Wessanen & Laan waarin ze reageren op een opmerkingen dat ze de lagere ijzerprijzen niet doorberekenen. Brief van drie kantjes. Ze bieden een jaar garantie aan.
28. Kopie van brief van Laan aan IJzergieterij de Prins van Oranje d.d. 7 april 1874 “Gorter komt zoo even terug en is zoo overtuigd dat UEd alles zult aanwenden om soliede werk te leveren en vrij zeker nogal eenigentijd binnen de .... va 1 augustus dat wij U het werk zullen toevertrouwen en ons met de magere boete van Fl. 25,- per dag zullen tevredenstellen....”
29. Brief van IJzergieterij de Prins van Oranje te 's Gravenhage d.d. 10 april 1874 aan Wessanen & Laan waarin ze dank zeggen voor de opdracht. De prijs is hetzelfde gebleven maar er is een garantie van 1 jaar op de kwaliteit van het geleverde bijgevoegd.
30. Brief van J.L.Nering Bögel aan Wessanen & Laan d.d. 7 mei 1874 als reactie op een klacht dat het steenkoolverbruik toeneemt. De discussie gaat over aanpassing van de luchtpomp (waarmee de condensor vacuüm wordt gezogen)
31. Tekening stoommachine (de tekening toont geen klepmechanisme)
32. Tekening stoommachine
33. Tekening waaierij
34. Brief 1 van J.L.Nering Bögel aan Wessanen & Laan 17 augustus 1874 “Naar aan leiding van Uwen geëerde van 8 dezer hebben wij ons onledig gehouden met de beoordeling van het ontwerp van Gorter ten opzichte van de verandering van de Luchtpomp en kunnen UE thans mededeelen dat dit ontwerp in allen opzichte onze goedkeuring wegdraagt, terwijl niet twijfelen of hierdoor zullen de beoogde resultaten worden verkregen”.
35. Brief 2 van J.L.Nering Bögel aan Wessanen & Laan 17 augustus 1874 Ze sturen een uitgewerkte tekening voor de luchtpomp. Er worden ook voorstellen gedaan voor aanpassing van de condensor. Vier bladen. Op het laatste blad potloodschetsen van luchtpomp of condensor.
36. Schets van Gorter voor aanpassing aan de luchtpomp van de condensor van de Unie. (het is opvallend dat een molenmaker voorstellen doet voor aanpassing van een stoommachine. In Engeland werden veel (water)molenmakers stoommachine bouwers. In Nederland was dat niet zo gebruikelijk. Jan Blanken was een voorbeeld).
37. Brief van J.L.Nering Bögel aan Wessanen & Laan 7 september 1874 “Wij hebben uit uwen geerden van 1 dezer gezien dat Ued besloten zyt overtegaan tot het verplaatsen van de Luchtpomp en wel volgens het eerste plan gewijzigd en verzwaard volgens aanduiding van Gorter, hetwelk wij dienovereenkomstig zullen doen uitvoeren. Hierbij hebben wij het genoegen Ued eene meer uitgewerkte tekening te zenden van de inrigting om op hooge drukking te kunnen werken. Daartoe is op de condensor een kleppenkast geplaatst, in geval de machine op hooge drukking moet werken wordt de opening A afgesloten doormiddel van deksel C....”.
38. Rekening van ijzergieterij de Prins van Oranje 31 mei 1875 voor levering van drijfwerk voor de Unie.

	Briefhoofd van een rekening van IJzergieterij 'de Prins van Oranje' uit 's Gravenhage.

39. Rekening van J.L.Nering Bögel aan Wessanen & Laan december 1875 Verandering luchtpomp, kleppenkast condensor, aanpassing 'tegenwigt balans' stelkosten: monteur van der Poel 293 uur a 25 cent. J. van Harte 130 uur.
40. Begroting van Gorter voor verandering van de stoomrijstpellerij van Wessanen & Laan. Schepluyerij: timmerwerk Fl. 274 smitswerk Fl. 130 etc totaal Fl. 654,- Waaijerij timmerwerk Fl. 180 totaal Fl. 270 paddiesteen totaal Fl. 829 Schuyersteen Fl. 737 totaal Gorter Fl. 2490,- Haags ijzerwerk Fl. 7896,-, paddiesteen met toebehoren Fl.1000,- metselwerk Fl. 1490 , riemen Fl.1800,- totaal Fl. 14456. Achterop: Betaalde kosten: 5 mei 1 riem Keyzer Fl. 415,80 11 mei riemen Naeff Fl. 1356,58 Gorter Fl. 2800,- rekening Den haag Fl. 9374,35 Nering Bögel taxatie Fl 800,- metselwerk taxatie Fl. 800,- Spekman [ijzerwaren] taxatie fl. 453,24 totaal Fl. 16000,-
41. Krapte stoomfabriek de Unie Nieuwerk Berekening bij 50 slagen van de stoommachine. Uiteindelijk gaat de stoommachine 41 slagen lopen; de pelstenen maken 154 slagen en de paddiesteen 131?.
42. Berekening prijsverschil paddie steen in hout Fl. 703 of van ijzer Fl. 996.
43. Tekening Nering Bögel van condensor en luchtpomp
44. Prijscourant van Gebr's Naeff, Fabriek van Kroon- en Engelsch Lederen drijfriemen Lochum. Commentaar in potlood op de achterzijde “Zoo puik als het wezen kan van 't zuiverste leer. 10% korting”
45. Tekening stoommachine augustus 1874 1:10
46. Steenkoolverbruik stoommachine de Unie in 1876

	Detail van bouwtekening pneumatische kolenlosserij achter rijstpakhuis Indië voor rijstpellerij 'De Unie' van de firma Wessanen. Tekening door Gebrs. Gorter uit Wormerveer. Datering is 30 september 1916. Tekening: Gemeente Archief Zaanstad

47. Reclameblad voor Amerikaanse katoenen drijfsnaren van J.Levy jr Hamburg.
48. 'Centrifugal sichtmachinen; waaijerij? Andere zijde een aspirateur voor het afzuigen van stof bij pelgangen. Kogelmolens etc van Georg Kiefer Stuttgart. (hier begint de orientatie op buitenlandse machines. De werktuigen worden nu niet meer gebouwd door de molenmaker)
49. Tekening van Georg Kiefer Stuttgart met voorstel voor aspirateur(op meelbuil?).
50. Wasburn Mills Mineapolis U.S.A. uit 'supplement to the evening corn trade list July 28 1879'.
51. Washburn's apparaat voor het verzamelen van meel en stof uit meelfabrieken uit 'supplement to the evening corn trade list July 28 1879' uit de beschrijving: stof is een belangrijk risico voor brand in meelfabrieken. Traditioneel werd stof opgezogen in een speciale ruimte, waar het gedeeltelijk neersloeg. De rest werd naar buiten geblazen. De fabrieken bleven zo toch stoffig. In het Washburn apparaat wordt de stof opgezogen en door een kast met een wollen kleed geblazen. Het apparaat is speciaal ontworpen voor meelmolens met een hoogwalserij.
52. Rekening Landré & Glinderman werktuigkundigen 14 oktober 1879 voor drijfriemen totaal Fl. 3774,28 (Men had net een nieuwe Corliss stoommachine van Van den Kerckhove in gebruik genomen, die veel problemen gaf).
53. Rekening van Verhoeven & Vis 30 april 1880 voor muurankers, bouwbeslag etc ten bedrage van fl. 474,21½. (Verhoeven & Vis was een scheepswerf en smederij; eerst aan de Sluissloot in Wormerveer, later aan de Noorddijk).
54. Offerte van Maatschappij IJzergieterij de Prins van Oranje d.d. 26 juli 1880 voor levering van een Corliss stoommachine van 140 p.k. voor fl. 14300,-. Een riemschijf van 3000 mm diameter en een breedte van 820 mm op de draaias kostte Fl. 1298.-. (Op 16 juli 1880 was de Unie afgebrand)

Bericht in De Rijnbode van 18/07/1880.

Bouwtekening pakhuis Indië Door: Gebrs. Gorter, datering: 4 mei 1887 Tekening: Gemeente Archief Zaanstad

55. Acceptatie offerte door IJzergieterij Prins van Oranje op 4 augustus 1880. De Corliss stoommachine van 140 Indicateurpaardenkrachten, zoals bezichtigd bij de Rijksgeschutgieterij inclusief riemschijf kost Fl. 15400,- De levering zal plaats vinden op 15 januari e.k. op voorwaarde dat deze week een bevestiging van de opdracht wordt ontvangen. Verder zal voor Fl. 838,- een pellegger worden geleverd.
56. De rekening van de Prins van Oranje maart 1881; Kosten stoommachine Fl. 15400,- ,ijzerwerken voor drie paddiestenen Fl. 1333,- , riemschijf Fl. 1246,- Met meerwerk totaal Fl.21128,80.
57. Kopie van brief van Wessanen & Laan aan L. Gorter “het was ons niet aangenaam, gepasseerden zomer door ongeluk u weder aan het werk te moeten stellen, doch dit was nu eenmaal zoo. Gij hebt uw best gedaan en daarom is het ons aangenaam aan het horlogie een ketting te verbinden. Draagt derzelve met genoegen. Uw dienst Wessanen & Laan. Zoekt een van de drie uit. Het doosje is voor het foudraal” (in het boek van Jaap Schipper en Maura Huig 'Van Wind naar Stoom' staat abusievelijk dat het werd geschonken door Bloemendael & Laan).
58. Specificatie Gallowayketel voor Wessanen (1882)
59. Specificatie Cornwallketel voor Wessanen (1882)
60. Kladje met berekening inhoud pakhuizen: oude pakhuis Indië: beneden 5800 balen 100 kg zolder 4500, vliering 3300. Japan 12100 Burmah 16800, Suez 23000.
61. Plan en begroting voor d.d. 30 maart 1886 Den heer C.Laan van Wessanen & Laan voor het bouwen van een pakhuis voor rijstberging. Het pakhuis Indië krijgt een inhoud van 7716 m3 en kan 50.000 balen bevatten. Nodig zijn o.a 790 zware heymasten lang 10 meter en 105 stuks zeer zware sterke pilaren, met hardstenen onder de stylen - alles met zware ijzeren moerbalken ongeveer te zamen 57.000 kilo's 212 stuks gegoten ijzeren karbeels met schroefbouten. Totale kosten Fl. 44500,- .
62. Brief van Cornelis Laan aan zijn broer d.d. 20 februari 1887 Hij bespreekt uitvoerig het bestek van Gorter; moeten de heipalen niet langer. Is de zolder stevig genoeg. Verder discussie over de aankoop van een boot rijst. De brief is ondertekent et 'uw broeder Cornelis' een soort p.s. “wat zoudt gij denken voor nog een lading boot a 6/. Dat is goedkoop en de menschen zullen weer om goedkoop goed..... Ik zou daar nog wel zin in hebben”.
63. Kopie Brief aan Gebr. Gorter 22 februari 1887 “Dierbare Gebr. Gorter. Uw brief ontvangen voor ons eigen plezier verkregen wij deze maal deze wijze van werken en vertrouwen op alles puik zwaar en goed doordracht gunnen wij U deze uitvoering; wat vlug beginnen en met kracht aanpakken aanbevelende. Bertus houdt volgens bespreking daar het toezicht. Hoogachtend Wessanen & Laan”.
64. Pag 2 bestek 19 februari 1887 ijzerwerk 45 onder en boven kolommen. 56 gegoten ijzeren karbeels.
65. Omschrijving en voorwaarden inschrijving levering hout voor pakhuis Indië
66. Uitslag aanbesteding levering hout voor pakhuis Indië
67. Bestek en voorwaarden sloop molen de Hoop en bouw nieuw pakhuis (Van Rossum & Vuyk waren de architecten. Gorter won de openbare aanbesteding)
68. Toestemming gemeente Wormer voor bouw nieuwe machinekamer de Unie in 1912

Architect Jaap Schipper heeft een inventaris gemaakt van dit dossier.