De Zaan

Door A. van Braam

Inleiding

Bijna alle schrijvers over de Zaanse geschiedenis hebben zich meer of minder uitvoerig beziggehouden met het vraagstuk van de oorsprong en vroegere loop van de Zaan. Dat is niet verwonderlijk als men zich slechts de simpele waarheid realiseert, dat de Zaanstreek, noch wat historische, noch wat huidige gedaante en structuur betreft, zonder de Zaan denkbaar is. Men heeft de Zaan wel eens de levensader van de Zaanstreek genoemd en zonder twijfel is dit juist. In het middelpunt, zowel van het economische en sociale als het culturele leven stond en staat de Zaan. Dit nu zullen we straks proberen aan te tonen. De vraag naar de oorsprong van de Zaan is zeer moeilijk te beantwoorden en hoe dieper we in de materie hieromtrent doordringen, des te moeilijker en ingewikkelder wordt de kwestie. Zodra de historische gegevens ons in de steek laten - en dat gebeurt reeds in de dertiende eeuw - zijn we aangewezen op reconstructie en veronderstelling. Hierbij lopen we het gevaar, dat het denken overwoekerd wordt door de speling der fantasie, dat bepaalde wens- en droombeelden de werkelijkheidszin vertroebelen. Nu is een zekere dosis fantasie bij het reconstrueren van vroeg- en vóór-middeleeuwse toestanden onontbeerlijk, maar die fantasie mag ons nooit verleiden tot hypergewaagde veronderstellingen. We zullen dit boekje beginnen met een critische beschouwing van enkele oude en verouderde theorieën over de oorsprong en oudste loop van de Zaan. We hopen zodoende veel misverstand uit de weg te ruimen en tot een klaarder begrip te komen van de stand van zaken.