De Eendragt

doorzichtig herbeleefd

Papier uit Wormer

Het dorp Wormer werd nog niet zo lang geleden gedomineerd door de papierfabriek van Van Gelder Zonen: de Eendragt. Ooit werkte het halve dorp bij dit bedrijf. Het is dit jaar twintig jaar geleden, dat de fabriek werd gesloten.
De expositie 'Papier uit Wormer' in het Molenmuseum brengt herinneringen terug uit de tijd van de papierindustrie. Papiermolen De Eendragt en na de verstoming de papierfabriek in Wormer zijn de bakermat van het Van Gelder Papier concern. Industriegeschiedenis van Wormer, die begint in 1726 en eindigtin 1981. In de jaren na de sluiting van de fabriek verandert het dorpsbeeld van Wormer drastisch. Het voormalige fabrieksterrein wordt een grote, moderne woonwijk, waar het goed leven is.

Dit boekje is een beknopte verzameling van verhalen, beelden, andere objecten en onderwerpen van de expositie. Maar ook een verbindend document tussen deze beroemde plek van Wormer van weleer en wat het nu is geworden.
Doorzichtig herbeleefd!

Vereniging de Zaansche Molen,
Zaandijk, december 2001

Inleiding

Voor de papiernijverheid in Noord Holland begon de victorie in Alkmaar. Want al in 1586 bouwde Jan Jacobus du Bois aan het Zeglis een windpapiermolen; waarschijnlijk zelfs de eerste in Europa. Vanuit Alkmaar spreidde de papierfabricage zich verder uit naar andere delen.

Vooral in de Zaanstreek ontstond een belangrijk papiercentrum met in totaal zo'n zestig molens. In alle Zaandorpen draaide er wel een aantal, behalve in Wormer, waar slechts één papiermolen stond: De Eendragt.

Van oorsprong was de in 1685 gebouwde Eendragt een oliemolen, maar deze werd in 1726 verbouwd tot papierfabricage. In 1775 viel de molen voor ƒ 4.000.00 in handen van Maarten Schouten. Negen jaar later werd schoonzoon Pieter Smidt van Gelder deelgenoot in De Eendragt. Na het overlijden van Maarten Schouten in 1797 zwaaide Pieter alleen de scepter. Maar ook aan zijn werkzame periode kwam een einde: hij trok zich omstreeks 1847 uit de zaak terug terug omwille van zijn nageslacht. Het ging de drie broers niet zo goed af. Vooral het stoomexperiment met Het Fortuin kostte zoveel geld, dat men er bijna failliet aan ging. Maar toen er een jongere generatie aan het roer kwam, krabbelde het bedrijf weer aardig op.

In 1845 werd begonnen met de verstoming van De Eendragt. Op 27 maart 1846 werd het eerste stoompapier gemaakt door Cornelis Keet Pz., die later opklom tot bedrijfsdirecteur. De naam Keet zou lang aan De Eendragt verbonden zijn, want behalve Cornelis Keet werden ook z'n zoon en kleinzoon belangrijke steunpilaren. Toch zou de windmolen nog een poosje productief blijven. Met windkracht werden vier Hollanders aangedreven voor het vermalen van papierstof voor de aanwezige 3 schepkuipen. De jaarlijkse productie van de windmolen lag in die dagen op ongeveer 250.000 kg hand-bordpapier.

Echter, toen in 1888 een nieuwe machine voor de bordfabricage verscheen, was het met de oude molen gedaan. In 1889 volgde sloop en herbouw als korenmolen te Ernst op de Veluwe. Daar viel de oud-Zaankanter in 1942 in slopershanden.