De technische installatie van Stoommeelfabriek De Vrede

De technische installatie van Stoommeelfabriek “De Vrede”

Ruim 8 maanden na het verkrijgen van de bouwvergunning, op 2 januari 1918, dient directeur Odijk van C. Kamphuys' Fabrieken een “Aanvraag ingevolge de bepalingen der Hinderwet voor de in aanbouw zijnde stoommeelfabriek Vrede” in. Deze aanvraag is opnieuw geschreven op het briefpapier van architect S.B. van Sante uit Zaandam waaruit mag worden opgemaakt dat deze architect ook betrokken was bij de technische inrichting van het complex.

Deze aanvraag bevat een “korte omschrijving van de plaats waar de inrichting zal worden gesteld en een opgave van hetgeen in de inrichting zal worden vervaardigd”.

Ketelhuis

In het ketelhuis zal voorlopig worden opgesteld en ingemetseld een cilindervormige stoomketel met 2 vlakke stookbuizen, elk met 6 galloway buizen en staanden stoomhouder. De lengte van de ketel is 12 meter, de middellijn is 2,5 meter en de diameter van de stookbuizen is 90 cm. terwijl het verwarmingsoppervlak ± 120 M2 en de stoomdruk 6,198 K.G./cm2 is.

Machinekamer

In de machinekamer zal worden opgesteld een compound tandem machine met oppervlak condensor. De diameter der cilinders is 495 en 855 mm., de slag lengte 1000 mm. Het aantal omwentelingen per minuut 115. De druk is 11 atmosfeeren, terwijl oververhitte stoom van 300 graden C. kan worden gebruikt.
I.P.K. 800 à 810.

Verder zullen in deze machinekamer geplaatst worden:

een luchtcompressor, aangedreven van de voornoemde compound tandem machine.
een primaire dynamomachine ten dienste der verlichting, voor de ketelpompmotor, voor de liftmotor en voor de electrische bleek. Hiervoor is noodig 40 Kilowatt 220 Volt en zal de dynamo zijn: gelijkstroom shuntdynamo in open uitvoering met 2 lagers, met hulppolen, gevende 44 Kilowatt bij 875 toeren (krachtverbruik 66 P.K.), hierbij riemspanslede met toebehooren, normale riemschijf.
één verticale compound stoommachine zonder condensatie. Omwentelingen 300 per minuut, aantal I.P.K. 100
één horizontale stoombrandpomp voor de automatische brandsprinkel inrichting. Maximale wateropbrengst per minuut 2000 L.
één schakelbord inrichting geheel voldoende aan de daaraan door de wet gestelde eischen.
de drijfsnaren wielen voor de hoofddrijfas.

Reinigingsgebouw

In het reinigingsgebouw worden geplaatst:
Op den begane grond: de machines tot het met water reinigen van de tarwe, benevens de droogmachines.
Op de 1e verdieping: de z.g.n. spitsmachines
Op de 2e verdieping: eenige vóórreinigingsmachines met elevator, en exhausters.
Op de 3e verdieping: de zuigfilters.
Op de 4e verdieping: eenige trieurs en elevators.
Op de 5e verdieping of zolderverdieping: eenige vóórreinigers en eenige elevatoren, waarbij óók eenige exhausters cyclonen van de groote graansilo.

Elevatortoren

In den elevatortoren zullen geplaatst worden de trappen leidende naar de verschillende verdiepingen van het gebouw. De trappen, bordessen en vloeren zullen geheel van gewapend beton vervaardigd zijn. Verder wordt in den elevatortoren aangebracht de pneumatische zuiginrichting met pijpleiding, om de tarwe uit de schepen te zuigen naar de reiniging.

Molengebouw

In het molengebouw zullen geplaatst worden:
Op den beganen grond: de voeten van de verschillende schepperijen; de detacheurs en een riffelbank.
Op de 1e verdieping: de walsenstoelen tot het schrooten van de tarwe.
Op de 2e verdieping: de schrootpoetskasten met diverse pijpleidingen.
Op de 3e verdieping: de poetskasten met diverse pijpleidingen.
Op de 4e verdieping: de plansichters.
Op de 5e of zolderverdieping: de verschillende schepperijkoppen en elevatoren en exhausters.

Watertoren

In den watertoren zullen geplaatst worden:

de gewapend beton trappen met idem bordessen en vloeren.
de gewapend beton liftschacht, welke op elke verdieping afgesloten zal worden met vuurkeerende deuren.
de lift, welke ingericht wordt als goederen/personenlift, voorzien van alle door de wet geischte veiligheden. Deze lift zal electrische beweegkracht krijgen en voorzien zijn van handstuurwiel met automatische verdieping aanwijzer.

Pakhuis

In het pakhuis worden geplaatst:
De meelvoorraad karen en de afzak inrichtingen benevens de zakkenrutsch baan.

Overige

In de groote silo zullen op den beganen grond twee transportschroeven met toebehoorende elevatoren geplaatst worden. Op de zolderverdieping zullen transportschroeven met aflooppijpen aangebracht worden.
Tot toegang naar de zolderverdieping van den graansilo zullen gewapend beton trappen aangebracht worden.
De geheele groote graansilo is geheel van gewapend beton vervaardigd.
De fabrieksruimten zullen onderling afgescheiden zijn door automatisch werkende vuurkeerende schuifdeuren.
In de geheele fabrieksinrichting zullen in den regel meer dan 5 doch nooit meer dan 50 personen te gelijk werkzaam zijn.
Alleen mannen zullen er werken.
Alle vloeren, balken, kolommen van alle op de teekening voorkomende ruimten zijn van gewapend beton vervaardigd.
Alle leuningwanden zijn vervaardigd van gewapend beton.
De fabrieksruimten worden alle voorzien van electrische lichtinstallatien.
De geheele fabrieksbouw is voorzien van de volgens de bepalingen der wet geeischte ventilatie door middel van opendraaiende ramen.
In deze inrichting zal meel worden vervaardigd.
In de beganegrondverdieping der groote graansilo zal een voldoend groot schaftlokaal aanwezig zijn. In dezelfde verdieping zal een voldoend groote bergplaats voor kleederen worden aangebracht. Ook zal een goede wachgelegenheid gemaakt worden.
Op een in de onmiddellijke nabijheid der fabriek gelegen gedeelte van het bouwterrein zal een privaatgebouwtje worden gemaakt waarin eenige privaten met spoelinrichting, aangesloten aan een groote privaatput en eenige urinoirs zullen worden aangebracht.
De verstrekking van goed drinkwater geschiedt door middel van op de dakvlakken aangesloten regenwaterbakken van voldoende grootte.
Alle fabrieksruimten zullen worden voorzien van automatisch werkende sprinkel inrichtingen.
Genoemde stoommeelfabriek zal worden gebouwd op een terrein aan Zijkanaal H, gemerkt Zaandam Sectie E No.636

Hinderwet Vergunning

Burgemeester en Wethouders van Zaandam

Gezien art. 8 der Hinderwet;

brengen bij deze ter openbare kennis,

dat door hen, bij beschikking van heden, aan

C. Kamphuijs' Fabrieken te Zaandam

vergunning is verleend tot:
het oprichten van een stoommeelfabriek waarin,
2 stoommachines resp. 800 à 810 en 100 I.P.K.
zullen worden gebezigd, op een terrein gelegen
aan het Zijkanaal H, kad. bekend Gemeente Zaandam,
Sectie E No.636

Zaandam, 25 februari 1918

Deze vergunning was vooraf gegaan door o.a. een brief van het Rijkstoezicht op Fabrieken en Werkplaatsen, 6e District der Arbeidsinspectie in Haarlem. De Inspecteur van den Arbeid der 1ste klasse, Hoofd van het 6e District der Arbeidsinspectie laat in deze brief aan B&W van Zaandam weten dat, naar zijn oordeel, de nieuwe stoommeelfabriek zal voldoen aan de eischen krachtens Art. 6 der Veiligheidswet.

Afschriften van de vergunning gaan o.a. naar:

Het Districtshoofd voor het stoomwezen in het 4e District te Amsterdam.
Den Heer Inspecteur van den Arbeid Hoofd v/h 6e District der Arbeidsinspectie.

Kanttekeningen bij de technische installatie

In alle publikaties rondom de Stoommeelfabriek De Vrede wordt melding gemaakt van de moderne installatie die zou zijn toegepast in deze nieuwe fabriek. Er zijn echter een aantal kanttekeningen te plaatsen bij de toegepaste technologie.

De onderstaande zienswijze is te vinden in:

MADE in HOLLAND
Een techniekgeschiedenis van Nederland (1800-2000)
Door Harry Lintsen e.a.
ISBN 90-5730-349-3

De klassieke fabriek (1890-1920) - blz. 161

In de klassieke fabriek was een grote stoommachine gekoppeld aan het immense raderwerk van transmissiesystemen en machinerieën. Via leren drijfriemen werden de centrale assen in beweging gebracht die over de volle lengte van de plafonds op de verschillende verdiepingen liepen. Parallel aan deze assen stonden op regelmatige afstand de productiemachines opgesteld. Zij werden door kleinere drijfriemen aangedreven.

De vorm van het klassieke fabrieksgebouw werd onder andere bepaald door het energiesysteem: lang, hoog en smal (ca. 9 meter breed). Smal vanwege de optimale werking van het transmissiesysteem (een centrale as per verdieping bleek het meest efficiënt) en vanwege het optimale gebruik van natuurlijk licht. Het gebouw was opgetrokken uit hout of gietijzer en baksteen met veel kleine ramen, omdat de buitenste wanden draagmuren waren.

Uit de beschrijving zoals die door S.B. van Sante werd gemaakt van de inrichting van de stoommeelfabriek en de bijgeleverde tekeningen mag worden afgeleid dat de inrichting voldeed aan de beschrijving van “De klassieke fabriek (1890-1920)” van Harry Lintsen. Dat is opmerkelijk te noemen. C. Kamphuys' Fabrieken kon vanaf het nulpunt met een geheel nieuwe fabriek beginnen.
Concurrent Wessanen was op dat moment echter al begonnen met het ombouwen van zijn fabrieken naar individueel, door elektromotoren aangedreven machines. In “Wessanen's Koninklijke Fabrieken 1765 - 1940” (uitgegeven op 22 maart 1940) beschrijft Raymond Laan de situatie aan het einde van de Eerste Wereldoorlog.
“Toch begon het ook ons aan steenkolen te haperen en in Maart 1918 zagen wij ons genoodzaakt met Limburgsche bruinkool te gaan stoken, waartoe speciale stookinrichtingen moesten worden aangebracht. Met het provinciale electriciteitsbedrijf werden contracten tot levering van electrischen stroom afgesloten, nadat geleidelijk de fabrieken voor electrische aandrijving ingericht waren.”


	Het gebouw voldeed verder wel aan alle geldende principes voor een industrie waar het productieproces zich voornamelijk in verticale richting afspeelde. Het graan werd eerst naar boven gebracht om vervolgens op zijn weg naar beneden verschillende bewerkingen te ondergaan, zoals bijvoorbeeld het zuiveren, malen of pellen en tenslotte het zeven van het product. Bron: Tekening bij de “Aanvraag ingevolge de bepalingen der Hinderwet voor de in aanbouw zijnde stoommeelfabriek Vrede”. Gemeente Archief Zaanstad

Een taxatie van het machinepark

In het archief van de familie Gort bevinden zich een aantal taxatie rapporten van het complex “De Vrede”.
Er zijn bijvoorbeeld twee zeer gedetailleerd taxatierapport uit december 1942 en 1943:

Opstallen, Machinerieën en Gereedschappen betreffende De Meelfabriek “De Vrede” staande en gelegen aan het Zijkanaal H en toebehoorende aan de N.V. C. Kamphuys' Fabrieken Zaandam.

Uit deze taxatierapporten blijkt o.a. dat de totale technische installatie werd getaxeerd op f. 933.000,-
De waarde van de hoofdstoommachine, een horizontale stoommachine 810 pk gemerkt v/d Kerkhoven, met voedingpomp, condensor, olieafscheider, stoomdroger, centrifugaalpomp, voedings-reservoir inclusief alle daarbij behoorende leidingen vanaf de stoomketel, werd getaxeerd op f. 80.000,-

De pneumatische inrichting voor graanlosing, mede loopende door gebouw C en aan de buitenzijde aan laatst genoemd gebouw verbonden met een capaciteit van max. 35 ton per uur werd getaxeerd op f. 40.000,-

De stoomketel met bemetseling gemerkt Babcock & Wilcox, 265 m2 V.O. met oververhitting en een stoomdruk van 12 atm. werd getaxeerd op f. 35.000,-

Verder geeft dit taxatierapport een korte beschrijving van de fabrieksinstallatie zoals bijvoorbeeld voor het reinigingsgebouw:

Reinigingsgebouw Parterre:

Graandroog-installatie mede gaande door de 1e, 2e, 3e, en 4e verdieping bestaande uit: een stookinrichting voor het opwekken van heete lucht, een droogtoestel met afzuig-exhauster met gekoppelde electro-motor van 25 p.k. met schakelinrichting, verder een cycloon met buizen aansluitende op de exhauster en gaande door de 3e verdieping naar buiten. Onder de droogkast een houten opvangkaar voor gedroogd graan met weegmachine voor 30 kg. slag en boven de droogkast een houten toevoerkaar met weegmachine voor 30 kg. slag, voor het afwegen van vochtig graan.
Alles met toebehoorende stort- en verbindingspijpen met kleppen en schuiven: f. 27.500,-

De sprinkler-installatie voor het reiniginsgebouw heeft 188 sprinklers en wordt, samen met toebehorende hoofdleidingen en appendages getaxeerd op f. 6.000,-

De complete technische installatie voor het reinigingsgebouw, inclusief zuig- en perspompen, centrifugaalpompen, transportschroeven, drijfwerken, elevatoren, weegmachines, spoelmachines, waschmachines, centrifuges etc. werd getaxeerd op f. 155.600,-

Hochmühle “De Vrede”

Bron: Archief familie Gort

In het archief van de familie Gort bevindt zich een op briefpapier van J. Börgeling Machinerieën uit Zaandam opgestelde aanbieding van de complete inventaris van de meelfabriek De Vrede. De brief is gedateerd 14 juni 1946 en is in het Duits geschreven.


Anbei empfangen Sie die komplete Maschinenliste für die Einrichting einer Hochmühle mit ein Kapazität van 120 Tonnen Weixzen pro 24 Stunden. Die Mühle hat nur wenige Jahre gearbeitet und ist von moderner Bau ohne Verschleisz, ganz komplett und kann ohne weitere Anschaffung so wider aufmonteert werden. Die ganze Mühle steht hier nog ficks und fertig und kann zu jeder Zeit bij vergehender Meldung von Interessenten besichtigt werden. Sie besteht aus die komplete Reinigungsanlage mit Wasscherei, Trockenapparate, komplete Walzenmühle mit 28 doppelte Walzenstühle, Plannsieben, Griessputzmachinen, elektrisch Bleichverfahren, Mehlmisscherei und Absackvorrichtung. Die komplete Einrichtung ist mit alle antriebriemen alsauch die Antriebdampfmaschine zu 810 PS. Die ganze Einrichtung aussliechlich die Dampfmaschine und einige kleine Zusätze ist von Firma Wetzig, wittenberg, geliefert und eingerichtet. Von dieser Firma ist ein kleiner Prospekt mit einige Foto's der Einrichtung hierzugefügt. Für weitere Besprechung und Beratungen stehen wir gerne zur Verfügung.

Deze niet geadresseerde brief heeft verder 14 vervolgbladen met de gedetailleerde beschrijving van alle machines en installaties van Stoommeelfabriek De Vrede.

Machinerieënveiling voor de Meelindustrie

Bron: Archief familie Gort

Op woensdag 2 en donderdag 3 april 1947 organiseerde notaris D.M. Klijzing een Machinerieënveiling voor de Meelindustrie van de kapitale machinerieën der Stoommeelfabriek “De Vrede” aan het Noordzeekanaal nabij Amsterdam, gemeente Zaandam. De veiling werd gehouden in Ons Huis, Gedempte Gracht 59 te Zaandam. De catalogus telde 723 kavels, welke waren gerangschikt volgens de indeling van de diverse gebouwen en verdiepsvloeren.

Enkele van de meeste aansprekende kavels waren bijvoorbeeld:

Gebouw	Kavel	Aantal	Omschrijving
Machinekamer	34	1	Verticale Compound Stoommachine 100 P.K. (Stork & Co., Hengelo) met Allen Trick stoomschuiven, Gardner regulateur, jachtwiel en werkschijf, Kortingsstraalcondensor, stoomafsluiters en pijpleiding tot de merken.
Ketelhuis	54	1	Horizontale waterpijpstoomketel met wandelrooster systeem Babcock-Wilcox (fabr. Gebr. Stork & Co., Hengelo) 1910. Verwarmd oppervlak 245 m2, stoomdruk 12,4 atm., oververhitter, de aanwezige appendages, ommetseling tot den begane grond, de pijpleiding tot de merken en aanwijzing.
Ketelhuis	58	1	Green's Economiser bestaande uit: 36 elementen elk van gegoten ijzeren pijpen diam. 90/110 mm, lang 2800 mm, gegoten ijzeren verzamelstukken, automatische schraapinrichting voor riemkracht. De ommetseling tot den beganen grond en tot aan het rookkanaal, de leiding tot de merken.
Machinekamer	64	1	Horizontale Tandem Compound Stoommachine, kleppen systeem, 810 P.K. (fabr. Van den Kerckhove, Gand Belgie) met oppervlaktecondensor, inwendig voorzien van geelkoperen pijpen, Edwards luchtpomp met condenswatertank, jachtwiel voor 16 snaren, cylinderoliebak, olieafscheider, stoomdroger, autom. electrisch werkende afsluiter, pijpleiding tot de merken, reserveonderdelen en veiligheidshek.
Fabriek	80	1	Gedeeltelijk Hoofddrijfwerk lang 13 m. (3 m x 210 mm, 5,50 m x 145 mm en 4,50 m x 120 mm), 6 kussenblokken 210, 145 en 120 mm boring, 10 ijzeren riemschijven, 1½ koppeling, doch zonder de snaarschijf van de stoommachine. In kavels 81, 82 en 83 werden de overige delen van het hoofddrijfwerk beschreven. Telkens met een verjonging vanaf 115 mm (6 m) via 110 mm (6 m), 105 mm (6 m), 95 mm (6 m) naar 85 mm (9 m). De totale lengte van de drijfas was dus 46 meter.
Reinigingsgebouw	84	1	Graanwaschinstallatie (systeem Simon Bühler & Baumann) bestaande uit wasch- en afscheidapparaat, 2 droogcentrifuges, reserverotor met slagbladen in krat, ijzeren transportschroef lang 2,50 m, eenige geperforeerde mantelplaten, leiding tot de merken.
Reinigingsgebouw	85	1	Conditioneur-graandrooginrichting, bestaande uit stoomverwarmingselement met middeldrukexhaustor, gegalv. ijzeren luchtleiding, droogkolom met hout bekleed hoog 10 m met stortkaar, alles tot de aanwijzing.
Reinigingsgebouw 1^e Verdieping	100 t/m 102	4	Spits- en Schilmachine (A. Wetzig), cylinder met vleugellijster diam 0,70 x 1,60 m, vaststaande mantel voor amarilbekleeding met aspiratie.
Reinigingsgebouw 3^e Verdieping	119	1	Zuigslangenfilter met automatische afklopinrichting (A. Wetzig) met 6 x 8 filterslangen, diam. 200 x 2250 mm met plaatijzeren ventilator op de 4e verdieping en onderliggende transportschroef met verstelbare bladen.
Reinigingsgebouw 4^e Verdieping	122	1	Sorteer-Builmachine voor riemkracht, zeskante cylinder met gaasbespanning 600 x 2500 mm (A. Wetzig) met klopinrichting en transportschroef.
Reinigingsgebouw 4^e Verdieping	123	1	Sorteer-Builmachine (Kapler A.G., Berlin), zeskante cylinder 600 x 2500 mm (A. Wetzig) met klopinrichting en transportschroef.
Reinigingsgebouw 4^e Verdieping	124	1	Spitsbuilmachine voor riemkracht met geperforeerd ijzeren cylinder, diam. 800 x 3000 mm met buitenliggende borstels.
Reinigingsgebouw 5^e Verdieping	130	1	Dubbele Graanharp voor riemkracht (A. Wetzig) met aspiratie en 2 cyclonen.
Walsenzaal 1^e Verdieping	235	1	Vierwalsenstoel met geriffelde walsrollen voor malen, 1e schroot, 220 x 1200 mm, (A. Wetzig Wittenberg), geriffelde spreidrollen, glazen spijscylinder met stortpijp, poetsborstels met geballaste aandruklijsten, stofvrije lagers met dubbele aandrijving en 1 reserve walsrol.
			Op de Walsenzaal worden onder diverse kavels een groot aantal verschillende uitvoering van deze Vierwalsenstoel aangeboden. Er zijn uitvoeringen voor het 2e, 3e en 4e schroot, voor de 1e, 2e, 3e en 4e maling en voor de 1e, 2e,3e,4e,5e en 6e oplossing.
Meelfabriek 3^e Verdieping	495	1	Cascade Mengmachine met 2 geriffelde verdeelrollen, breed 1200 mm, (A. Wetzig) met aspiratie, voordrijfwerk en 2 gegalv. ijzeren pijpen, diam. 150 mm, tezamen lang 15 m.
Meelfabriek 3^e Verdieping	496	1	Dubbelwerkende stoflooze Gries- en Dunstpoetsmachine Progress (A. Wetzig) met zelfrichtende aandrijving, ingebouwde ventilatoren en onderliggende transportschroeven.
Meelfabriek 4^e Verdieping	546	1	Planzichter (Kapler A.G., Berlin)pendelconstructie met slingersegment en bij te voegen uitbalanceergewichten, 20 ramen elk met 2 zichtramen met zijdegaasbespanning, zeeframen, borstels en aspiratie, stort- en afvoerkokers en 1 ijzeren U balk tot de aanwijzing.
Meelfabriek 5^e Verdieping	609	1	Centrifugaalbuilmachine met kopergaascylinder, diam. 750 x 2500 mm, (Hille de Lelie, Amsterdam) met onderliggende transportschroef.
Meelfabriek 5^e Verdieping	611	1	Conische Zemelenbuil (A. Wetzig), diam. 500-700 x 2400 mm, met ijzergaasbespanning en transportschroef.
Meelfabriek parterre	658	1	Walsenrondslijpmachine voor riemkracht (Hugo Greffe A.G., Frankfurt a/M) verstelbare slijpinrichting en autom. weegbare slede, voor het slijpen van walsen, diam. 500 x 1500 mm met speciaal bovendrijfwerk.
Verder werd het gehele interne transport systeem, zoals een diverse dubbele Jacobsladders, transportschroeven in houten koker, mengschroeven, aspiratieschroeven, stortkokers en detacheurs aangeboden. Bovendien werden er diverse (gelijkstroom) elektromotoren, inclusief schakelpanelen en regelweerstanden aangeboden. Uit deze catalogus blijkt dat de fabriek in 1947 nog volledig operationeel was. Verder blijkt dat C.Kamphuys' Fabrieken tijdens de Eerste Wereldoorlog, de fabriek heeft kunnen inrichten met voornamelijk in Duitsland gekochten machines.

Dit is een artikel uit een serie artikelen over de Stoommeelfabriek ‘De Vrede’ in de Achtersluispolder in Zaandam. Deze serie begint met het artikel: Het meest sinistere en mysterieuze industriële gebouw in Zaandam.

Text: Cees Kingma - oktober 2005
Beeldmateriaal: Archief Cees Kingma
Tenzij anders aangegeven.