Natuurlijk Verkade

Het verhaal van de albums

Voorwoord

Een van de wijsheden die mijn vader mij al vroeg bijbracht was de volgende: "Je hoeft je er niet voor te schamen om Vrouwe Fortuna de hand te reiken". Hij bedoelde daarmee dat je mogelijkheden, meevallers of kansen, die zich op de meest onverwachte momenten aandienen, ten volle moet benutten. Hij had die wijsheid weer van zijn vader meegekregen. Ik ontkom niet aan dit credo wanneer ik terugdenk aan het ongekende succes van de Verkade-albums, misschien wel de meest succesvolle Nederlandse reclamecampagne van de twintigste eeuw.

Reclamemaken is tegenwoordig een vak. Toen Ericus Verkade sr op 2 mei 1886 zijn Stoom-brood Fabriek "De Ruyter" aan de Zaan in Zaandam opende, was daar echter nog geen sprake van. Reclamemaken had in die tijd voor velen zelfs iets minderwaardigs. Goede waar verkoopt zichzelf op basis van kwaliteit. Dat hoefje niet van de daken te schreeuwen of te benadrukken. Het zijn eerder de minderwaardige producten die het van reclame moeten hebben, zo werd beweerd. Ook gingen destijds stemmen op die het maken van reclame bestempelden als een vorm van oneerlijke concurrentie.

Een progressieve fabrikant als Verkade, die zijn licht in het buitenland had opgestoken, onderkende al vroeg het belang van reclame en liet zich door de negatieve reacties niet beïnvloeden. Op allerlei manieren werd actief gezocht naar wegen om met de consument in contact te komen.

Omstreeks 1900 kocht Ericus Verkade jr van een Duitse firma een partij plaatjes met bijbehorende albums. Aanvankelijk belandde de collectie op de zolder van de fabriek, maar in 1903 besloot Verkade om er wat mee te doen. Aangezien de fabriek werd uitgebreid en er geen geld was voor reclame, werd van de nood een deugd gemaakt. Beschuit en ontbijtkoek werden sinds enige tijd in voorverpakte vorm aangeboden en door de kleurenplaatjes bij te sluiten werd er toch iets extra's gedaan om de verkoop te stimuleren. Zo geschiedde. Het succes bleek, vooral nadat de mogelijkheid werd geboden om 'dubbele' plaatjes te ruilen, veel groter dan was voorzien. Dagelijks ontving de fabriek post met briefjes van enthousiaste verzamelaars en zo ontstond een unieke dialoog tussen bedrijf en klant. Vrouwe Fortuna had de weg gewezen.

De inhoud van de eerste plaatjesalbums hing als los zand aan elkaar, zonder onderliggend concept. Dat was een doorn in het oog van de Verkades. De kunstminnende familie stoorde zich bovendien aan de geringe artistieke kwaliteit van de uit Duitsland afkomstige plaatjes en albums.
De hele familie boog zich over de vraag wat er gedaan kon worden na plaatjesalbum nummer drie. Men wilde het idee van plaatjes en albums vasthouden, maar dan wel rond een bepaald thema en uitgevoerd in eigen beheer. Uiteindelijk werd een concept ontwikkeld rond het thema "Natuur" dat aan de basis zou staan van een lange reeks albums. Dit boek schetst het ontstaan en de ontwikkeling van deze uniek reeks. Vanaf de Sprookjesalbums tot de uitgave van Eik en Beuk (1995) en de meest recente herdrukken. Niemand heeft kunnen voorzien dat er, na bijna honderd jaar, nog steeds belangstelling zou bestaan voor deze albums.

Wij prijzen ons gelukkig een auteur te hebben gevonden, Marga Coesèl, die met evenveel deskundigheid en enthousiasme over de geschiedenis van de Verkade-albums heeft geschreven als Jac.P. Thijsse destijds over de Natuur.
Veel dank zijn wij ook verschuldigd aan Theo en Dothy Kalf die met eindeloos geduld de illustraties voor deze uitgave hebben verzameld en geordend. Dankzij hun inspanning kon nooit eerder gepubliceerd illustratiemateriaal worden opgenomen.
Ieder Verkade-album dat werd uitgebracht, ging erin als gesneden koek. Hopelijk zal het publiek evenveel genoegen beleven aan dit 'album over de albums', getiteld Natuurlijk Verkade.

Erik Verkade

Inleiding

De langdurige en succesvolle reeks Verkade-albums vormt een hoogtepunt in de geschiedenis van de reclame in Nederland. In 1903 begon de Zaanse brood-, koek- en beschuitfabrikant Verkade & Comp. met het uitgeven van plaatjesalbums, boeken voor het verzamelen van de losse kleurenplaatjes die bij de verpakte artikelen werden verspreid. Na drie albums zonder tekst, de zogenoemde sprookjesalbums, kwam de firma op het idee om albums uit te geven waarbij de plaatjes de illustraties vormden bij een doorlopend verhaal. Zowel de keuze van het onderwerp van deze albums, de inheemse natuur, als de beslissing om ze te laten vervaardigen door kunstenaars en vakmensen bleek een schot in de roos. Dankzij de eendrachtige samenwerking tussen fabrikant en schrijvers, illustratoren, drukkers en binders ontstond een reeks boeken die zijn weerga niet kent; ook niet in het buitenland. De albums vormen een welhaast ideale combinatie van kunst, kennis en commercie. In totaal werden door Verkade 35 verschillende albums uitgegeven: vijftien in de periode tot en met het eind van de Eerste Wereldoorlog, vijftien in de periode 1925-1940 en nog vijf in de periode vanaf 1965 tot heden.

De sport van het verzamelen en ruilen van de plaatjes, in combinatie met de hoogstaande kwaliteit van de albums, vormde van meet af aan de sleutel van het succes. De met grote regelmaat verschijnende albums werden door een groot deel van de bevolking beschouwd als een natuurverschijnsel waar men telkens weer met spanning naar uitkeek. Kinderen smeekten hun ouders om Verkade-producten te kopen en graaiden in de verpakkingen op zoek naar de plaatjes. Maar ook volwassenen, van huisvrouwen tot academici, beleefden genoegen aan de albums en deden hun best om ze zo spoedig mogelijk met plaatjes te completeren.

Verkade was niet de enige fabrikant in Nederland die plaatjesalbums uitgaf. Aangestoken door het succes van hun Zaanse collega kozen steeds meer fabrikanten van voedings- en genotmiddelen voor deze vorm van reclame. In de periode tussen de beide wereldoorlogen gaf vrijwel ieder bedrijf dat kinderen onder zijn afnemers telde, één of meerdere verzamel-albums uit. Geen van de andere fabrikanten behaalden echter met hun albums het succes en de bekendheid van Verkade.

De Verkade-albums, die in enorme oplagen verschenen, stimuleerden niet alleen de omzet van de fabrikant, maar bevorderden tevens - haast spelenderwijs - de kennis van de natuur en het landschap in Nederland en legden de basis voor de natuurbeschermingsbeweging. Dit resultaat was vooral te danken aan het aanstekelijk enthousiasme en de onnavolgbare stijl van natuurkenner Jac.P. Thijsse die verreweg de meeste, namelijk twintig, albums voor zijn rekening nam.

Voor het schrijven van dit boek heb ik dankbaar gebruik gemaakt van het archief van de Stichting Behoud Cultureel Erfgoed Verkade.
Informatie en documentatie over het verleden van het bedrijf is bewaard gebleven dankzij initiatieven van de familie Verkade zelf, maar ook dankzij de inzet van hun personeel. De afgelopen jaren hebben vooral technisch medewerker Theo Kalf, diens echtgenote, Dothy Kalf-Kudding, en het bestuur van de Stichting Behoud Cultureel Erfgoed Verkade zich ingespannen om het erfgoed van Verkade voor de toekomst veilig te stellen. Dankzij het enthousiasme en de voortdurende steun van het echtpaar Kalf, An Zegwaard (secretaris van de Stichting Behoud Cultureel Erfgoed Verkade) en Rob Demarée (Uitgeverij Terra) was het schrijven van dit albumverhaal een genoegen. Karin Hack (Uitgeverij Kosmos Z&K) en Marieke Bemelman (Uitgeverij Uniepers) dank ik voor hun hulp bij het verzamelen van technische gegevens. En tenslotte dank ik mijn echtgenoot Peter Coesèl voor het kritisch doorlezen van de tekst.

Marga Coesèl