De werking van de pelmolen

Een facsimile-uitgave van
Havik's Pelmolen-schrift uit 1928-1929

Sinds vele jaren behoort de hier gepubliceerde beschrijving van de techniek van een Zaanse pelmolen tot de meest waardevolle voorwerpen van het Zaanse Molenmuseum, te Koog aan de Zaan, dat beheerd wordt door de vereniging "De Zaansche Molen".

De schrijver, de heer Havik, bracht in het begin van deze eeuw een belangrijk deel van zijn leven door op Zaanse pelmolens. Daarbij heeft hij zijn ogen en oren goed de kost gegeven. Bovendien was hij begiftigd met een bijzonder goed geheugen. Zijn vergaarde kennis inzake de pelmolen schreef hij bijeen in een duidelijk leesbaar handschrift, en verluchtte dit met een groot aantal technische verklarende tekeningen. En zo ontstond er een uniek "manuscript" (alias: handschrift), dat zijn weg vond naar het Molen-Museum, maar daar - tot voor kort althans! - meer werd geprezen dan gelezen.

En dat was geen wonder. Sinds 1928, toen de "Grootvorst" verbrandde, had de Zaanstreek geen werkende pelmolen meer. Wie zich toch nog in de theorie van de pelmolen wilde verdiepen, kon terecht in Boorsma's "Oud-Zaans Molenleven", deel II, en Husslage's "Molens". Maar de kennis van de praktijk? Daaraan bestond in de eens zo pelmolenrijke Zaanstreek geen behoefte meer. Deskundige pellers en pelmolenmakers waren beperkt tot de provincie Groningen. Maar .... in 1960 kwam de molen "Het Prinsenhof" te Westzaan in het bezit van "De Zaansche Molen". Hoewel van oorsprong een pelmolen, had het Prinsenhof vele tientallen jaren als meelmolen gewerkt; pelstenen b.v. waren er niet meer. Maar in 1955 had het laatste Zaanse pellersbedrijf, N.V. Gebr. Laan, de molen aangekocht, en hem weer volledig zijn oorspronkelijke bestemming laten geven. En zo verwierf de Zaansche Molen, toen deze 5 jaar later het Prinsenhof overnam, een .... pelmolen.

In de jaren '70 ontstond alom in den lande het streven om stilstaande molens, nu bemand door vrijwillige molenaars, weer in bedrijf te stellen. En zo gingen er in 1974 stemmen op om ook weer met het Prinsenhof te gaan pellen. Bij gebrek aan leermeesters riep men toen de Groningse pelmolenkenners te hulp. Vooral dank zij hun onschatbare diensten was het Prinsenhof binnen korte tijd weer pelklaar. Wessanen's Kon. Fabrieken N.V. zorgde voor de grondstof, gerst, en zo kreeg de Zaanstreek, na 46 jaar, weer een werkende pelmolen, die veelal op zaterdagen in bedrijf is, bemand door vrijwilligers.

Door dit alles veranderde de tot nog toe slechts "academische" waarde van Havik's "Pelmolenschrift" als bij toverslag? Groningers en Zaankanters bestudeerden de technische geheimen uit dit geschrift grondig en gretig. Nu pas bleek de grote waarde ervan in de praktijk! En omdat de belangstelling voor technische molenkennis in ons land, speciaal bij de jongeren, thans groter is dan ooit, leek het ons een goede gedachte, het Pelmolenschrift van Havik, als facsimile-uitgave, in offset-rotatie, uit té brengen voor een veel grotere lezerskring.

De Zaanlandse Drukkerij en Verpakkingsindustrie E. N. Smit Ez. B.V. koos dit geschrift, benevens het indertijd door haar uitgegeven (thans herdrukte) boek "De Molens van de Familie Honig" van P. Boorsma, als voorbeelden van de mogelijkheden, die rotatie-offset momenteel biedt op het gebied van drukken, resp. herdrukken van geschriften en boeken, waarbij als basis een manuscript of eerdere druk gebruikt wordt, en opnieuw zetten overbodig is.