Rijstpellerij in de Zaanstreek

Vanaf het midden van de negentiende eeuw tot het begin van de twintigste eeuw was de rijstpellerij een belangrijke tak van industrie in de Zaanstreek. De diverse grote pellerijen domineerden de oevers van de Zaan in o.a. Zaandam en Wormer. Sofinistische Zaankanters beweren zelfs dat, aan het einde van de negentiende eeuw de wereldprijs voor rijst werd vastgesteld in de kantoren van Wessanen & Laan aan de Zaanweg in Wormerveer. Hieronder vindt u een aantal artikelen die een goed beeld geven van het ontstaan, de omvang en de teloorgang van deze Zaanse industrie.

Geschiedenis van de rijstpellerij

In het zesde jaarboek voor de geschiedenis van bedrijf en techniek in 1989 verscheen een groot artikel over de geschiedenis van de Zaanse stoomrijstpellerij. De Zaanse stoomrijstpellerij: Opkomst en neergang wordt hier opnieuw gepubliceerd. Hoewel sommige inzichten wat veranderd zijn door aanvullende kennis, geeft dit artikel de grote lijn van de geschiedenis van de Zaanse stoomrijstpellerij weer.

Ongepelde rijst
Laskaren in Zaandam - Globalisering en vreemdelingen

Zij waren een wonderlijke verschijning in Zaandam: de Aziatische zeelieden, zogenoemde 'Laskaren', die rijst uit de Oost naar de rijsthaven van Zaandam vervoerde. In het artikel Laskaren in Zaandam beschrijft Jur Kingma, aan de hand van een gedicht de achtergronden bij deze 'vreemde zeelieden' in de Zaandamse haven.

Rijst planten
Stoometablissement de Nijverheid - De eerste Zaanse stoomrijstpellerij

In haar verslag van 1852 meldde de gemeente Zaandam dat er een hoogst belangrijke fabriek in aanbouw was: een door stoom aangedreven rijstpellerij. De Nederlandse stoomvergunning no. 87 stond op naam van de firma D. van Voorst en zoon in Zaandam. Het bedrijf werd een grote speler in de rijst-industrie.
In het artikel Stoometablissement de Nijverheid doet Jur Kingma een aantal opmerkelijke ontdekkingen. Er blijkt, naast een familie band, nog een relatie bestaan tussen de eerste stoom-oliefabriek en de eerste stoom-rijstpellerij in de Zaanstreek.

Pellerij Voorst
De bouw van stoomrijstpellerij 'de Unie'

De firma Wessanen & Laan bestelde de stoommachine voor de nieuwe stoomrijstpellerij buiten de Zaanstreek. Dat betekende echter niet dat de lokale ambachtslieden geheel buitenspel stonden. Waar mogelijk werden de plaatselijke constructeurs, zoals de Gebr. Gorter, ingeschakeld bij de bouw en het in gebruik nemen van de nieuwe fabriek.
Aande hand van het dossier van de bouw van stoomrijstpellerij 'de Unie' beschrijft Jur Kingma de gevolgen voor de werkgelegenheid en de lokale economie.

De Unie
Saigon en rijst

Negentiende eeuwse spoorwegstations werden wel ‘Kathedralen van de Nieuwe Tijd’ genoemd. In analogie zou men fabrieken uit die tijd ‘burchten van industrie’ kunnen noemen.
Als u uit Wormerveer over de Zaanbrug de gemeente Wormer binnenkomt, krijgt u het gevoel een vesting binnen te gaan. Aan weerszijde van de brug staan als een stadspoort grote fabriekscomplexen die te maken hebben met de rijst- en gortpellerij. In het Noordelijk gedeelte van de Zaanstreek werd deze bedrijfstak gedomineerd door ondernemers uit de familie Laan. In Saigon en rijst vertelt Jur Kingma aan studenten van de UvA de geschiedenis van de rijstpellerij in de Zaanstreek.

Rijstpellerij Hollandia
Dossier Kooijman

Het dossier Kooijman is het bouwdossier van de stoomrijstpellerij de Unie (Wessanen & Laan) over de periode 1870-1912. Deze stoomrijstpellerij stond naast de huidige Zaanwand en is in 1979 gesloopt. De heer R. Kooijman heeft in het verleden dit dossier voor vernietiging kunnen behoeden. Kooijman was werkzaam bij Bloemendael & Laan en bij Wessanen & laan. Hij heeft er voor gezorgd dat archiefbestanden bij het Gemeentearchief Zaanstad kwamen. Hij schonk ook een deel van zijn archief aan M.B.T.Z. Hij verzamelde dit uit bedrijfsarchieven die waren bestemd om vernietigd te worden. In 1987 is van zijn hand verschenen 'LVT Wessanen vijftig jaar 1937-1987'. Diverse publicaties zijn geschreven aan de hand van de informatie uit dit dossier.

In 2011 is ook het deel van het dossier dat aan M.B.T.Z. geschonken werd, overgedragen aan het Gemeente Archief.

Dossier Kooijman
Herbestemming

In het eerste decennium van de 21e eeuw hebben de meeste gebouwen in de voormalige rijstpellerijen langs de Zaan, voor zover ze niet gesloopt zijn, weer een herbestemming gekregen. In sommige van de gebouwen wordt nog steeds rijst gepeld. Maar de overige gebouwen hebben een nieuwe funktie als woongebouw, verzamelgebouw van kantoren of bedrijven in de vermaakindustrie of als depot voor de Provinciale Archeologische Dienst.
De meeste gebouwen zijn gerestaureerd, een enkeling wacht nog op betere tijden zodat die ook in hun oude luister hersteld kunnen worden.

Op deze site staan diverse artikelen over deze herbestemmingen. Hieronder volgt een kort overzicht van die artikelen.

  • In 2011 kreeg Rijstpakhuis Batavia aan de Veerdijk in Wormer weer nieuwe bewoners. Daarmee kwam een eind aan een rumoerige periode waarbij het pand regelmatig in het nieuws kwam. In Een aaibaar rijksmonument probeert Cees Kingma het gebouw te plaatsen in de context van zijn tijd. Het was tenslotte een van de eerste grote industriële gebouwen in de Zaanstreek waarbij voor het ontwerp architecten van buiten de Zaanstreek werden aangezocht.
  • Projectleider Henk Kerssens van Hooyschuur Architecten bna uit Wormerveer heeft een technisch rapport geschreven over de restauratie van Batavia. Naast alle technische details bevat dit document een serie mooie beelden van het gebouw na de restauratie. Ook een aantal constructietekeningen zijn in het boekje opgenomen.
  • Op 16 april 2011 hield de Vereniging Zaans Erfgoed haar voorjaars ledenvergadering in Café Batavia in Wormer. Na een schitterend uitgevoerde restauratie is in dit voormalige rijstpakhuis aan de Veerdijk in Wormer naast het grand-café ook een casino ingericht. Enkele leden vroegen zich, tijdens de vergadering, openlijk af of het wel gepast was dat een zich serieus nemende erfgoed behoudvereniging zich in een dergelijke omgeving manifesteerde. Na afloop van de vergadering kregen de leden de gelegenheid het pand te bezichtigen. De rondleiding werd verzorgd door drs. J. du Boeuff, business development manager van Krijco, de exploitant van het casino in Batavia. In Een rondleiding door een 'huis van plezier' doet Cees Kingma (fotografisch) verslag van deze excursie.
  • Aansluitend aan de voorjaarsvergadering van de Vereniging Zaans Erfgoed op 25 april 2009 kregen de leden een rondleiding door het Lassiecomplex aan de Veerdijk in Wormer. De rijstfabriek van Lassie is gevestigd in de voormalige rijstpellerij ‘Mercurius’. In de jaren negentig van de vorige eeuw zijn de panden van de voormalige rijstpellerij grondig en zeer vakkundig gerestaureerd. In Lassiecomplex heeft een voorbeeld funktie vindt u een beeldverslag van deze excursie.
  • Voorafgaande aan de najaarsvergadering van zaterdag 9 december 2006 kregen de leden van de Vereniging Zaans Erfgoed een rondleiding door het rijstpakhuis Java aan de Veerdijk in Wormer. Het rijksmonument wordt in 2006 gerestaureerd en ingericht als appartementencomplex. In Pakhuis Java - Nieuwe appartementen in een rijksmonument vindt u een (beeld)verslag van deze restauratie.
  • Na een grondige restauratie van het interieur wordt het rijstpakhuis weer bevolkt door creatieve en innovatieve ondernemers.
    In Tevreden gebruikers in Pakhuis Saigon vindt u een beschrijving van dit pakhuis en haar nieuwe bewoners.
Pakhuis Saigon
Pakhuis Saigon
Samenstelling: Cees Kingma Valid HTML 4.01 Transitional