Waterlands Archief, Archief: J v.d. Schoor
De vondst van bijzondere documenten en boeken in het Van Gelder Zonen archief in het Waterlands Archief in Purmerend heeft geleid tot een aantal artikelen in boeken, bladen en tijdschriften van Historische en Erfgoedbehoud verenigingen in en buiten de Zaanstreek.
(WA - Toegang: 0391 Collectie Papierfabriek Van Gelder Zonen te Wormer, 1851 - 1979)
Hieronder volgen een aantal voorbeelden van deze artikelen.
We kunnen achteraf wel vaststellen dat het omvallen van de schoorsteen/watertoren bij de Van Gelder papierfabriek in Wormer in 1983 een cesuur markeerde in de strijd voor behoud van industriële monumenten in de Zaanstreek. De, in 1980 opgerichte, werkgroep Industriële Archeologie Zaanstreek had zich o.a. tot doel gesteld industriële gebouwen te behouden, productieprocessen zichtbaar te maken, oral history vast te leggen en de bedrijfsarchieven te bewaren. Het project, met daarin o.a. behoud van de schoorsteen/watertoren, was het eerste project dat door de werkgroep bij de gemeente Wormer werd aangemeld. Op 3 september 1980 werd besloten de werkgroep om te vormen naar een vereniging. De naam van deze nieuwe vereniging werd: Vereniging tot behoud van Monumenten van Bedrijf en Techniek Zaanstreek (MBTZ). Deze vereniging werd uiteindelijk een van de founding fathers van Zaans Erfgoed. Het industriële monument bestond uit twee componenten, beide waren een monumentenstatus waard:
In Een icoon verdwijnt uit het dorp Wormer wordt de geschiedenis van deze watertoren beschreven.
Een sterk ingekorte versie van dit artikel verscheen in Zaans Erfgoed № 63 (winter 2017): De val van de schoorsteen van Van Gelder
In het midden van de vorige eeuw zag het er lang naar uit dat het dorp Wormer door een groot kanaal in tweeën zou worden gesplitst. De Provincie wilde een scherpe bocht in de Zaan uit de scheepsvaart route naar het noorden halen. En de plaatselijke papierfabriek van Van Gelder Zonen had eventueel wel belangstelling voor de aanleg van een 'Zeehaven' bij de fabriek. Deze plannen hielden de broodnodige woningbouw tegen en dreigde de gemeente Wormer voor een onmogelijke financiële opgaven te plaatsen. In De provincie wil een kanaal, Van Gelder Papier een Zeehaven wordt uitgebreid ingegaan op die plannen.
Dit artikel is in druk verschenen in het Jaarboek 2009 van het Historisch Genootschap Wormer.
Door besluitenloosheid in het provincie bestuur en de veranderende strategie van Van Gelder Zonen raakte dit plan steeds verder naar de achtergrond. In De zwanenzang van een kanaal wordt beschreven hoe provincie en gemeente in conflict raken met het bedrijfsleven over een infrastructurele ingreep in de polder.
Dit artikel is in druk verschenen in het Jaarboek 2010 van het Historisch Genootschap Wormer.
In het archief van Van Gelder Zonen (VGZ) bevindt zich een curieus document: een Margriet Schrijfblok met handgeschreven aantekeningen en ingeplakte plaatjes met als titel: Draaiboek - ontvangst, huisvesting, dagindeling met vervoer, recreatie en werkzaamheden Spaanse werknemers. Daaruit spreekt een grenzeloos amateurisme en dito naïviteit bij de medewerkers van Van Gelder Zonen die in 1964 verantwoordelijke waren voor de huisvesting en begeleiding van de eerste groep Spaanse gastarbeiders in Wormer. Men had geen idee met wat voor mensen men te maken kreeg. Uit de samenstelling van het weekmenu blijkt dat geen van de Van Gelder autoriteiten ooit in Spanje was geweest.
De Spanjaarden werden in eerste instantie ondergebracht in een pension in de Warmoesstraat in Amsterdam. Dat bleek een opmaat voor grote sociale problemen. Daarover wordt uitgebreid geschreven in het draaiboek. Er is zelfs een heel dossier over in het Noord-Holands Archief in Haarlem:
768.0 Stukken betreffende de huisvesting van Spaanse werknemers van fabriek Wormer in hotel van I. Deegen te Amsterdam en het proces dat tegen I. Deegen hierover gevoerd is, 1963-1967.
Later werden de werknemers gehuisvest in een pension in de kop van Noord Holland.
Een artikel over dit draaiboek verscheen in Zaans Erfgoed № 69 (zomer 2019): Draaiboek Spaanse werknemers Een harde leerschool voor Van Gelder met zijn buitenlandse werknemers.
Aan het einde van de negentiende eeuw groeide het bedrijf in Wormer snel. Nieuwe papiermachines werden geïnstalleerd. En, in de aandrijving, vervingen stoommachines steeds vaker de taken van de windmolen. Voor het ontwerp en de bouw van deze nieuwe fabrieken werd meestal een beroep gedaan op de lokale molenbouwers zoals Piet Wakker uit Wormer of de Gebroeders Gorter uit Wormerveer. De traditie van de houten molenbouw heeft nog lang doorgewerkt. Door de komst van de stoommachines werden de ketelhuizen en schoorstenen steeds vaker gemetseld. Sommige bedrijfspanden langs de Westerveersloot waren puur functioneel (een omhulsel voor machines en goederen), terwijl er ook panden waren waar veel zorg was besteed aan de vormgeving.
In het begin van de twintigste eeuw deed ook de betonbouw zijn intrede bij Van Gelder Zonen in Wormer. Aanvankelijk ging het nog om kleinere bedrijfsonderdelen, zoals stoftrechters (1918), die in de beton werden gebouwd. In 1929 en 1933 werden er nieuwe grondstoffenloodsen gebouwd met vloeren van gewapend beton. Machinehallen werden pas na de Tweede Wereldoorlog in beton uitgevoerd. In 1951 werd een machinehal voor papiermachine 11 (PM 11) gebouwd van traditioneel voorgespannen beton in bekistingen. Maar in 1956 volgde een revolutionaire nieuwe machinehal voor de papiermachine PM 22. Geprefabriceerde betonelementen uit een betonfabriek werden op het bouwterrein in Wormer aan elkaar gemonteerd en door middel van staalkabels, die door uitsparingen in de betonblokken werden getrokken, op hun plaats gehouden.
Een artikel over deze bijzondere constructie verscheen in Zaans Erfgoed № 66 (herfst 2018): De laatste grote machinehal van Van Gelder Geen voorgespannen, maar nagespannen beton.
Ook in het personeelsblad 'De Eendragt' werd regelmatig aandacht besteed aan de bouw van deze nieuwe papiermachine. Bovendien was VGZ trots op het machinepark en publiceerde daar regelmatig over:
Verder publiceerde divers kranten en tijdschriften over deze bijzondere contructie:
Dit fotoboek is, bij de sluiting van de vestiging in Wormer van de papierfabriek van Van Gelder Zonen, overhandigd aan de Vereniging tot behoud van Monumenten van Bedrijf en Techniek Zaanstreek (MBTZ). De foto's zijn veelal gemaakt door een (amateur) fotograaf in dienst van het bedrijf en zijn 6x6 of 6x9 afdrukken. Er zitten ook een aantal foto's in dit album die afkomstig zijn van professionele fotografen die in opdracht van de leverancier van de nieuwe papiermachine (J.M. Voith GmbH, Heidenheim) afdrukken op groot formaat hebben gemaakt.
Voor de presentatie op deze site is het album ingedeeld in de volgende delen:
Fotograaf Henk van 't Loo maakte een indrukwekkende reportage over de ontmanteling van PM 22:
Samenstelling: Cees Kingma