Overdracht MBTZ-VGZ archief aan het Waterlands Archief

Unieke collectie nu voor iedereen toegankelijk

Foto: Jan Blokker

Met het zetten van zijn handtekening op donderdag 4 december 2008 gaf voorzitter Pieter Bleeker van de Vereniging Zaans Erfgoed het startsein voor een geleidelijke overdracht van het MBTZ-VGZ archief naar het Waterlands Archief in Purmerend. Namens dat archief tekende mevrouw P.A.A. Mak, beheerder van de topografische atlas, de documenten.

Het Waterlands Archief is in 1979 - toen nog onder de naam Streekarchief Waterland - opgericht als centrale bewaarplaats voor de archieven van de huidige gemeenten Beemster, Edam-Volendam, Landsmeer, Purmerend, Waterland, Wormerland en Zeevang, alsook van de waterschappen in dit gebied. Verder bewaart men de archieven van notarissen, kerken en particuliere organisaties. Een schat aan historische gegevens, die nog verrijkt wordt door een prachtige bibliotheek en een indrukwekkende collectie kaarten, prenten en foto's.
Bij de opening van een nieuw gebouw in 2003 werd de naam gewijzigd in Waterlands Archief, centrum voor regionaal historisch onderzoek. Naast archiefbeheer heeft het Waterlands Archief tot taak de archieven en de daarbij behorende cultuurhistorische collecties ter inzage te geven aan iedereen, die daarin belang stelt.
Alle kaarten, tekeningen, prenten, ansichten (prentbriefkaarten) en een gedeelte van de technische tekeningen, die op de Atlas bewaard worden, zijn inmiddels digitaal ontsloten en raadpleegbaar via de bezoekersinterface onder Beeldbank. De digitalisering van de omvangrijke fotocollectie begint zo langzamerhand vorm te krijgen.

MBTZ-VGZ archief

Het MBTZ-VGZ archief is ontstaan tijdens de ontmanteling van het grote papierconcern Van Gelder Zonen in Wormer in 1980. Na een lange strijd werd deze fabriek uiteindelijk gesloten en de arbeiders naar huis gestuurd. Zelfs een langdurige bedrijfsbezetting kon de directie niet op andere gedachten brengen. Door de moeilijke situatie in de papierindustrie werden de nodige investeringen steeds verder uitgesteld. De branch kampte al vele jaren met een enorme overcapaciteit en in Wormer stond niet de nieuwste fabriek van het concern. Bovendien was de bereikbaarheid, in vergelijking met de andere delen van het concern, ook niet optimaal.
Tijdens de bedrijfsbezetting en de latere ontmanteling van het bedrijf zijn door medewerkers bijzondere objecten uit de archieven van het bedrijf gered. Vaak waren spullen al bestemd voor afvoer naar de papierversnipperaar. Een gedeelte van die objecten zijn toen aangeboden aan het bestuur van de pas opgerichte Vereniging tot Behoud van Monumenten van Bedrijf en Techniek Zaanstreek. Een van de doelstellingen van de vereniging was, als behoud van een gebouw niet mogelijk was, zoveel mogelijk van het betreffende bedrijf te documenteren. Er zijn in de laatste fase van het bedrijf interviews afgenomen van diverse medewerkers op verschillende plekken in de organisatie. Die interviews vormen inmiddels een onschatbare bron van informatie over Van Gelder Zonen in Wormer.

Tijdens de verenigingsavond van het Historisch Genootschap Wormer kijken de bezoekers naar de lopende dia voorstelling van portretten van VGZ medewerkers. Op de lijsten die op de tafels liggen worden de namen ingevuld van personen die herkend werden.
Foto: overgenomen uit het Jaarboek 2008 van het Historisch Genootschap Wormer

Bijzonder is de fotocollectie die over het bedrijf werd aangeboden. Daaronder zijn ruim 100 glasplaatnegatieven van medewerkers die alle poseren in ‘hun natuurlijke bedrijfsomgeving’. Deze foto’s zijn gemaakt t.g.v. van een jubileum van de betreffende medewerker bij het bedrijf en dateren uit de jaren vijftig en zestig uit de vorige eeuw. Deze totale collectie is getoond tijdens een verenigingsavond op 13 november 2007 van het ‘Historisch Genootschap Wormer’. De bezoekers van die avond kregen in de pauze, tijdens een doorlopende dia voorstelling, de gelegenheid de namen bij de getoonde foto’s te bedenken. Dat resulteerde in een bijna volledig ingevulde namenlijst bij de portretten.

Verder bestaat het MBTZ-VGZ archief uit een aantal fotoboeken die gemaakt zijn tijdens de forse uitbreidingen die het bedrijf in Wormer onderging in 1951 (PM 11) en 1957 (PM 22). Niet alleen werden er grote nieuwe fabriekshallen gebouwd, ook de energie centrale en de waterzuivering werden bijna verdubbeld in de jaren vijftig van de vorige eeuw.

Al dit fotomateriaal kan nu, via de beeldbank van het Waterlands Archief, digitaal beschikbaar worden gemaakt. Bovendien garanderen de condities waaronder de spullen worden bewaard in het archief, dat vele generaties na de sloop van het complex in Wormer nog gebruik kunnen maken van dit fotomateriaal.
De objecten worden slechts in bewaring gegeven aan het Waterlands Archief. De Vereniging Zaans Erfgoed, de rechtsopvolger van MBTZ, blijft te allen tijde zowel juridisch als economisch eigenaar van het in bewaring gegeven archief.

VGZ Tekeningen

Het Waterlands Archief beschikt ook over een uitgebreide collectie bouwtekeningen van het bedrijf in Wormer. Deze tekening zijn te vinden in:

Het Bouwvergunningen archief van de gemeente Wormer
Het Hinderwetvergunningen archief van de gemeente Wormer
Een schaduw archief van VGZ waarin het bedrijf een kopie bewaarde van tekeningen die naar de gemeente werden opgestuurd

Van een aantal tekeningen zijn dan ook drie kopieën aanwezig. Echter in alle drie dossiers is andere informatie bij de tekeningen verzameld. Bovendien is geen van de drie genoemde archieven compleet. Het schaduw archief van Van Gelder Zonen is vermoedelijk ook tijdens de ontmanteling van het bedrijf door een medewerker van het bedrijf veilig gesteld. Dit archief is nu als een ‘Persoonlijk Archief (PA)’ in het Waterlands Archief opgenomen. De vroegste tekeningen in dit archief dateren van het einde van negentiende eeuw.
Ook het tekeningen archief van de bouwkundige dienst van VGZ is grotendeels bewaard gebleven en is overgebracht naar het Waterlands Archief. In dit archief zitten de tekeningen die gemaakt zijn voor de aanpassingen aan de gebouwen en installaties waar niet direct een bouwvergunning voor nodig was. Dit kunnen interne verbouwingen zijn of detail invullingen van de grotere bouwwerken waar wel een bouwvergunning voor werd aangevraagd.

Er loopt momenteel een project waarbij geïnventariseerd wordt in welke archieven wat verzameld is van de Van Gelder Zonen Papierfabriek in Wormer. Doordat de Gebr. Gorter uit Wormerveer gebouwen hebben ontworpen van de fabriek zitten er tekeningen in het ‘Gorter-archief’ in het Gemeentearchief Zaanstad. In het ‘Noord-Hollands Archief’ in Haarlem zijn archief stukken van VGZ opgeslagen. Maar ook in het ‘Internationaal Instituut voor Sociale Geschiedenis’ in Amsterdam worden documenten m.b.t. VGZ in Wormer bewaard.
In het digitale tijdperk maakt het niet meer uit waar de documenten bewaard worden, zolang ze maar onder de juiste condities zijn opgeslagen en via de respectievelijke beeldbanken toegankelijk gemaakt worden.
Recentelijk hebben een aantal inwoners van Wormer belangrijke aanvullingen aan het VGZ archief overgedragen aan het Historisch Genootschap Wormer. Ook deze aanvullingen zullen, na te zijn geïnventariseerd en beschreven, ook aan de VGZ collectie in het Waterlands Archief worden toegevoegd.

Cees Kingma
December 2008