Stoomgemalen, dieselgemalen en elektrische gemalen als motor van technische innovatie in Nederland

De spreekwoordelijke strijd van Nederland tegen het water wordt niet zo zeer gevoerd door de dijken maar door duizenden pompen. Want zonder gemalen zou er binnen de dijken een grote wateroverlast zijn omdat overtollig regen- en kwelwater weinig kans heeft om terug te stromen naar zee om zo aan de kringloop van het water deel te blijven nemen. De hele Provincie Flevoland is voor zijn bestaan afhankelijk van 7 gemalen. In de rest van Nederland zijn ruim 1600 gemalen actief om het cultuurlandschap in stand te houden. De polders van Flevoland zijn de laatste ontwikkeling in een proces van landaanwinning dat in Holland in de Middeleeuwen begon.

In de serie ‘Big Stuff’ past ook de geschiedenis van de Nederlandse gemalen. Zij zijn een specifieke Nederlandse vorm van ‘Big Stuff’. In 1996 verscheen mijn verhaal ‘Gemalen van het oude en nieuwe land’ in G.H.L. Tiesinga (Red.): ‘Het Zuiderzeeproject. Flevolands industrieel erfgoed’ - Cultuur Historisch Jaarboek voor Flevoland. (Lelystad, 1996) ISBN 90-72380-53-3.
Voor dat artikel kreeg ik destijds waardevolle adviezen van wijlen Ir. J.A.Verbruggen, wijlen ing. J.L.Meyer en van ing. A.J.Boes. Dat verhaal was toegesneden op de ontwikkeling van de bemaling van de Zuiderzeepolders. Met aanvullend beeldmateriaal kan het verhaal ook dienen voor de beschrijving van het belang van de bemaling in Noord-Holland en andere delen van Laag Nederland. En het kan nogmaals het belang van de polderbemaling voor de ontwikkeling van de Nederlandse machine industrie laten zien.

Honderd jaar geleden schreef de ingenieur W.Brandsma Joh.Zn. in het gedenkboek, dat verscheen ter gelegenheid van het vijftig jarig bestaan van het Koninklijk Instituut van Ingenieurs:
(Brandsma W. ‘Polderbemaling’ in ‘Gedenkboek Koninklijk Instituut van Ingenieurs 1847-1897’ ('s-Gravenhage, 1897) 161-164.)

“Komt het groote nationale vraagstuk ‘de droogmaking van de Zuiderzee’ tot verwezelijking, dan is die inpoldering zeker een hoogst interessant vraagstuk, dat in al zijne details als polderbemaling de meest ernstige studie van den ingenieur vraagt; niet om daar stoomgemalen naar den ouden trant op te plaatsen, maar poldergemalen, de voortschrijding onzer eeuw en de grootschheid der onderneming , ‘de droogmaking van de Zuiderzee’ waardig.
Misschien twee of drie hoofdstations der bemaling op het geheele drooggemaakte gedeelte van de Zuiderzee en dan niet alleen dienstig voor de bemaling, maar tevens voor de coöperatieve beetwortelsuiker- en zuivelindustrie, benevens al die industrieën, die de gezamenlijke ingelanden van die nieuwe provincie, door coöperatieve arbeid, niet alleen krachtig en rijk zullen maken, maar ook als het meest integrerend deel van onze natie, het geheele land, naast den handelsgeest, krachtig en veerkrachtig kan maken”.

De bijdrage van Nederland aan de ontwikkeling van de stoomtechniek is vooral op het terrein van de bemaling. Alle grote machinefabrieken, zoals Stork, Werkspoor, Jaffa, Begeman en Backer & Rueb, hebben stoommachines voor gemalen geleverd. De Nederlandse machinefabrieken hebben later een belangrijke rol gespeeld in de ontwikkeling van de dieselmotor als krachtbron in gemalen en de verbetering van de pompwerktuigen.
Links de stoommachine van Stork & Co uit Hengelo in het Stoomgemaal in Halfweg. Jaffa is de bouwer van de stoommachines en de pompen in het Ir. D.F. Woudagemaal in Lemmer op de rechter foto. Beide stoommachine zijn nog regelmatig in bedrijf, beide foto’s zijn gemaakt terwijl de machines draaiden.

Het thema gemalen wordt behandeld in de volgende serie artikelen:

• Het natte Nederlands cultuurlandschap
• Windmolens om het water te pompen
• Vuurmachines tegen wateroverlast
• Gemalen aan de oevers van de Zuiderzee
• Andere krachtbronnen en andere wateropvoerwerktuigen
• Zaanse gemalen
• Gemalen voor de nieuwe polders
• Het grootste gemaal van Europa
• Conclusie