Met Stoom / ANNO 1961

Nummer 17 / 130 - Juni 1994

Dit themanummer is een gezamenlijke uitgave van de tijdschriften ANNO 1961 / Met Stoom en is gewijd aan de Zaanse houten pakhuizen.

Voorplaat nummer 17

Voorwoord

ZAANSE HOUTEN PAKHUIZEN ONTDEKT ALS MONUMENT

De redacties van 'Anno 1961' en 'met Stoom', hebben de mogelijkheid om samen opnieuw een themanummer te maken aangegrepen om de laatste overgebleven Zaanse houten pakhuizen als belangrijke bouwkundige en industriële monumenten voor het voetlicht te brengen. Er zijn twee aanleidingen om nu met een dergelijk themanummer te komen. Het pakhuis 'Vrede' is overgebracht naar de Zaanse Schans en gaat in 1994 het bezoekerscentrum van de Zaanse Schans vormen. Architect J. Schipper heeft namens M.B.T.Z. een inventarisatie gemaakt van de overgebleven Zaanse houten pakhuizen. Zijn rapport is aangevuld met de gegevens van de houten pakhuizen in de gemeente Wormerland, die al in 1985 op de provinciale monumentenlijst zijn geplaatst. De verzameling bouwkundige gegevens die zijn rapport vergezellen, zijn nog nooit eerder gepubliceerd. Daardoor wordt dit themanummer een gemakkelijk toegankelijke bron van documentatie over de Zaanse pakhuizen. Van de vele honderden houten pakhuizen zijn er nog weinig over. Een snelle plaatsing op monumentenlijsten is noodzakelijk om dit belangrijke bouwkundig en industriële erfgoed te behouden. De kans is anders te groot dat het verlies aan pakhuizen nog steeds door zal gaan.

Houtloodsen vormen een speciale categorie opslagplaatsen. Een kwart eeuw geleden waren grote delen van Zaandam nog bebouwd met deze houtloodsen. Met name het gebied dat nu 'Houtveld' heet, stond vol met deze loodsen. Hoewel de windhoutzagerij in de Zaanstreek er eeuwen geleden begon, waren deze grote houtloodsen onderdeel van complexen met stoomhoutzagerijen en schaverijen, die vanaf het derde kwart van de negentiende eeuw de windhoutzaagmolens gingen opvolgen. De capaciteit van de stoomzagerijen was veel groter dan de windmolens. De mogelijkheid voor opslag van ongezaagde stammen en balken moest worden uitgebreid o.a. door het graven van de nieuwe Zaandamse zeehaven in 1911 en de opslag van produkten moest ook worden vergroot. Hoe de samenhang tussen windhoutzaagmolen en houtloodsen was, valt nog te zien bij 'de Held Jozua' en bij 'de Gekroonde Poelenburg'. Bij deze laatste molen is een replica van een houtloods gebouwd. S. de Jong laat zien hoe de grote houtloodsen waren gebouwd en hoe hun ontwikkeling is geweest. Zijn verhaal maakt ook pijnlijk duidelijk dat er van de grote rijkdom aan houtloodsen die er is geweest, nog maar weinig over is. Dit is een belangrijke reden om te zorgen dat de loodsen die er nog zijn, worden behouden.

Op basis van een rapport van het 'Bureau Inventarisatie en Advies Monumenten' is de geschiedenis van het pakhuis 'Vrede' beschreven. Om het te behouden moest het Pakhuis naar de Zaanse Schans worden verplaatst. Op de Zaanse Schans zijn al andere pakhuizen: De Lelie, De Vrede uit Westzaan, De Bonte Kraai, De Bezem en het Vleethuis uit Koog aan de Zaan. Het pakhuis Vrede uit Zaandam gaat ingericht worden als bezoekerscentrum.

De artikelen van J.P.Bloem over de pakhuizen in Oost-Knollendam en van G.J. Onrust over de Westzaanse pakhuizen geven aan wat de functie van deze gebouwen in de loop van de eeuwen is geweest. En het leert ons dat het verplaatsen van pakhuizen in de loop van de eeuwen een heel gewone bezigheid was.

Ik sta wat nader stil bij de betekenis van pakhuizen voor de geschiedenis van de Zaanstreek. De Zaanse houten huizen en de molens zijn erkend als belangrijke monumenten. Hierbij horen ook de pakhuizen. De techniek van de houtbouw is in de Zaanstreek ver ontwikkeld. Het zou goed zijn om een systematisch onderzoek naar de geschiedenis van de houtbouw in de Zaanstreek te doen. Wat waren de begunstigende factoren? Natuurlijk de vele houtzaagmolens die er werkten. En er was niet, zoals in de steden, een verbod op houten huizen vanwege brandgevaar. Mogelijk ging er ook een belangrijke invloed uit van de omvangrijke scheepsbouwsector in de streek. De getrapte weeg van de pakhuizen lijkt sterk op de overnaads gebouwde romp van schepen. Deze bouwwijze stamt reeds uit de tijd van de Vikingen. Ook andere constructies in houten huizen en pakhuizen doen denken aan constructies die in schepen in de zeventiende en achttiende eeuw worden aangetroffen. Een gezamenlijk onderzoek van scheepsarcheologen en bouwhistorici zou nieuw licht op dit vraagstuk kunnen werpen. De anonieme dichter van de rijmkroniek De Saenlans Wassende Roos uit 1693 zag wel een relatie tussen houtbouw en scheepsbouw.

Het unieke karakter van de Zaanse houtbouw ligt o.a. in de enorme schaal waarop van deze constructiewijze gebruik werd gemaakt. De Zaanse industrie gebaseerd op windkracht, fungeerde in de achttiende eeuw als een soort Europoort van Amsterdam. In de Zaanse industrie werd uitsluitend gebruik gemaakt van hout als constructiemateriaal. Elders werd meestal baksteen en natuursteen gebruikt in de bouw van pre-industriële bedrijven, zoals in korenmolens en watermolens. Aan het einde van de achttiende eeuw werd in Engeland voor het eerst giet ijzer gebruikt als constructiemateriaal. In de Zaanstreek bleef men trouw aan het hout tot aan de komst van de stoomfabrieken vanaf 1850. De Zaanse houthouw is van belang omdat zij een historisch-architectonische fase vertegenwoordigt die vele eeuwen duurde. De Zaanse houten pakhuizen zijn daarnaast ook belangrijke economisch-historische en industriële artefacten.

In kringen van monumentenzorg wordt momenteel gediscussieerd of Nederland voordrachten moet doen voor de werelderfgoedlijst van de Unesco. Moet de lijst, waarop o.a. de Taj Mahal, de Borobudur, de Pyramiden van Gizeh en de Tower van London staan, worden uitgebreid met het Paleis op de Dam en de St.Jan in ‘s-Hertogenbosch? Er zijn anderen die naar specifiek Nederlandse zaken zoeken zoals het windmolencomplex in Kinderdijk en de Hollandse waterlinie. Ik zou een lans willen breken voor de Zaanstreek die als een bakermat van de industrialisatie van Europa kan gelden. De Zaanse molens en pakhuizen hebben nog te veel het odium van schilderachtigheid. Dat is een belangrijke voorwaarde om toeristen te trekken, maar nog belangrijker is hun economisch-historisch belang.

Rond het midden van de negentiende eeuw gingen trekschuit en windmolen gelden als een spreekwoordelijke vorm van Hollandse achterlijkheid. Dit soort opvattingen had waarschijnlijk vooral te maken met mentale aanpassingsproblemen van Nederland aan veranderde Europese verhoudingen. In ieder geval was de industriële windmolen een innovatie die ruim drie eeuwen van economisch belang is geweest en de trekschuit was een innovatie die het bijna twee eeuwen heeft uitgehouden. De schaal waarop industriële activiteit met windkracht is bedreven, is uniek geweest in de wereld en te vergelijken met het historisch belang van de ontwikkeling van de stoommachine en de ijzerindustrie in Shropshire in Engeland en de ontwikkeling van de textielindustrie op waterkracht in de vallei van de rivier de Derwent in Derbyshire en de stoomtextielindustrie in Manchester en Lancaster.

Ik heb reeds eerder een pleidooi gehouden voor de aanstelling van een streekhistoricus. De afgelopen jaren hebben er wel veel lokaal historische publicaties het licht gezien, maar er is weinig wetenschappelijk verantwoord onderzoek gedaan. De kennis van de geschiedenis van de streek is wel verbreed, maar amper verdiept. Een streekhistoricus zou er toe kunnen bijdragen dat het inzicht in de historische ontwikkeling verdiept wordt. Samen met de staf van het Gemeentearchief en de staf van het toekomstig Zaans Museum kan deze functionaris een belangrijke rol spelen bij het ontsluiten van het Zaanse verleden. Het succes van de 'Encyclopedie van de Zaanstreek' en van serie 'Ach Lieve tijd' laat zien dat de interesse voor het Zaanse verleden volop aanwezig is. Nadere studie zou het grote belang van de rol van de Zaanstreek in de geschiedenis van bedrijf en techniek goed duidelijk kunnen maken.

Jur Kingma

Houtloodsen van William Pont
Tussen de houtloodsen van William Pont op het Zaan-eiland
Inhoud
---------------
MBTZ logo