In verband met de voorbereiding van het boek ‘Zaankanters en het water’ werd er in 2005/2006 onderzoek gedaan naar de nog aanwezige artefacten van de Zaanse maritieme geschiedenis.
Deze inventarisatie richtte zich op resten van de infrastructuur zoals dijken, sluizen, overtomen, gebouwen, gevelstenen en havens. Verder werd gezocht naar schepen en hun modellen met een duidelijk Zaanse identiteit. Tenslotte werd ook gezocht naar kunstvoorwerpen die gekoppeld zijn met of voortkomen uit het Zaanse maritieme verleden.
Verder bevat dit overzicht een aantal artikelen die eerder door de werkgroep ‘maritieme zaken’ van de Vereniging Zaans Erfgoed werden gepubliceerd.
Zaankanters en het water Eind december 2007 verscheen het boek ‘Zaankanters en het water’ bij de Stichting Uitgeverij Noord-Holland. Er was door een groep maritieme deskundigen ruim 2 jaar aan dit boek gewerkt. Het boek werd uitgegeven onder auspiciën van de Vereniging Zaans Erfgoed.
The Making of...Zaankanters en het water Op dinsdag 18 december 2007 werd een exemplaar van dit boek aangeboden aan mevr. J.M. de Vries, dijkgraaf van het Hoogheemraadschap Hollands Noorderkwartier. De informele bijeenkomst vond plaats in het Gemeenlandshuis in Edam. Naast een aantal leden van de werkgroep was mevr. M. Buren van de uitgeverij Noord-Holland aanwezig. Namens het HHNK waren verder de heren D. Aten en W. Messchaert aanwezig. In zijn toespraak op deze informele bijeenkomst gaf Jur Kingma een kijkje in de keuken van het schrijverscollectief.
Het varen over de Zaan was de naam van een tentoonstelling in het Zaans museum in het eerste kwartaal van 2008. Deze tentoonstelling werd georganiseerd ter afsluiting van het project ‘Maritieme geschiedenis van de Zaanstreek’. Eindresultaat van dit project was tevens de publicatie van het hierboven genoemde boek ‘Zaankanters en het water’. In dit artikel vindt u, in een aantal vervolg artikelen, een beschrijving van deze tentoonstelling.
Een van de thema's op de tentoonstelling 'Het varen over de Zaan' was de scheepsbouw in de Zaanstreek. Een prominente plek was daarbij ingeruimd voor de, bij scheepswerf De Beer in de Achtersluispolder, gebouwde Mary Nübel. Het blad 'Holland Shipbuilding' vol. 8 no. 4 uit juni 1959 besteedde uitgebreid aandacht aan dit schip. In dit document vindt u een copie van het artikel over de Mary Nübel. Onderdeel van dit artikel was ook een Profile and General Arrangement
Dijkringen in Noord-Holland In het gebied rondom de Zaan vindt men nu nog verschillende soorten dijken. Aan de zuidkant, langs het vroegere IJ zijn nog de restanten van de zeedijken te vinden; de Hoge- of Zeedijk en de Noorder IJ- of Zeedijk. Vanaf de Hoge Dam in de Zaan lopen de secundaire dijken langs de Zaan naar het noorden; in Zaandijk kent men nog steeds de Lagedijk. Verder zijn er nog kleinere ophogingen in het land die vaak als een binnendijk een polder of droogmakerij omgeven. Dit artikel geeft een inzicht in het ontstaan van deze dijken.
Overzicht nog bestaande Schutsluizen Schutsluizen maken scheepvaart mogelijk tussen twee verschillende waterwegen of kanaalpanden met een ongelijk waterpeil. In dit artikel wordt een aantal van de nog bestaande polder- en zeesluizen in de Zaanstreek beschreven. Daarnaast wordt een aantal restanten van sluizen beschreven die nog hier en daar in het landschap te herkennen zijn.
Overzicht nog bestaande Zeesluizen In de Noorder IJ en Zeedijk zijn nog een aantal sluizen in gebruik die duidelijk te herkennen zijn als zeesluizen.
Poldersluizen De Zaanstreek kent nog zeer veel, goed onderhouden poldersluizen die herinneren aan lang vervlogen tijden.
- Sluizen in het Wormer- en Jisperveld
- Sluizen bij Westzaan
- Sluizen bij Krommenie
- Sluis in de Kalverpolder
Relicten Op enkele plaatsen in de zaanstreek zijn nog restanten van kunstwerken uit de natte infrastructuur te vinden. Soms is een sluis alleen dichtgegooid en verder niet opgeruimd. Elders zijn de sluismuren opgenomen in het natuurlijke landschap.
De gemeente Wormerland heeft ver gevorderde plannen een gesloten poldersluis weer open te graven. Al snel na het dempen van de sluiskolk van de Bartelsluis werden er plannen gemaakt om de sluis weer te open voor de recreatievaart. In Dossier Bartelsluis wordt het moeizame proces om dat doel te bereiken, tot in detail beschreven en toegelicht aan de hand van de beschikbare documentatie.
Voor een uitgebreid artikel over de geschiedenis van de Bartelsluis verwijs ik u naar Een grote fabriek afhankelijk van een kleine poldersluis
Buiten de Zaanstreek is de geschiedenis van de zeehaven van Zaandam nauwelijks bekend. In een standaardwerk over de Nederlandse zeehavens tussen 1500 en 1800 komt de naam van de Zaanstreek zelfs niet voor. Het artikel De Zaandamse zeehaven was het domein van de bootwerkers geeft Jur Kingma een beknopte toelichting op de ontwikkeling van de Zaandamse haven.
De houthaven van Zaandam behoort reeds eeuwenlang tot de belangrijkste houthavens van Nederland. In de Oude Haven lagen in het midden van de vorige eeuw regelmatig een flink aantal coasters en grotere schepen hout te lossen. Ook in de Nieuwe Haven werden regelmatig met grote schepen balken aangevoerd. De houtaanvoer is tegenwoordig grotendeels in de Isaac Baarthaven en de Wim Thomassen haven aan het oog onttrokken. Dit artikel beschrijft enkele nog aanwezige restanten van de houthaven infrastructuur.
Vaarroutes In de Zaanstreek is altijd gezocht naar een betere aansluiting naar het landelijk stelsel van waterwegen. Ook de Zaan zelf was vaak onderwerp van studie naar verbeteringen zodat grotere schepen de rivier zouden kunnen bevaren.
In het midden van de vorige eeuw zag het er lang naar uit dat het dorp Wormer door een groot kanaal in tweeën zou worden gesplitst. De Provincie wilde een scherpe bocht in de Zaan uit de scheepsvaart route naar het noorden halen. En de plaatselijke papierfabriek van Van Gelder Zonen had eventueel wel belangstelling voor de aanleg van een 'Zeehaven' bij de fabriek. Deze plannen hielden de broodnodige woningbouw tegen en dreigde de gemeente Wormer voor een onmogelijke financiële opgaven te plaatsen. In De provincie wil een kanaal, Van Gelder Papier een Zeehaven wordt uitgebreid ingegaan op die plannen.
Dit artikel is in druk verschenen in het Jaarboek 2009 van het Historisch Genootschap Wormer.
Door besluitenloosheid in het provincie bestuur en de veranderende strategie van Van Gelder Zonen raakte dit plan steeds verder naar de achtergrond. In De zwanenzang van een kanaal wordt beschreven hoe provincie en gemeente in conflict raken met het bedrijfsleven over een infrastructurele ingreep in de polder.
Dit artikel is in druk verschenen in het Jaarboek 2010 van het Historisch Genootschap Wormer.
Rondom de Hogendam, vele eeuwen lang het centrum van de maritieme activiteiten in de Zaanstreek, zijn nog veel sporen van het maritieme verleden te vinden.
Drijvend erfgoed Een belangrijk onderdeel van het Zaanse erfgoed is de Bruine Vloot.
Inrichting van een Zaanse Historische Haven. Tijdens een lezing in het Zaans Museum in Zaandam op dinsdag 5 oktober 2004 heeft ing. Albert Boes, lid van de Werkgroep Zaanse Historische Haven, een overzicht gegeven van de plannen m.b.t. de inrichting van een Historische Museumhaven aan de Zaan.
Plannen m.b.t. de inrichting van een Historische Museumhaven aan de Zaan.
Zaandam verdient een museale houtcoaster door Albert Boes. Dit artikel is eerder verschenen in “Met Stoom” nummer 37 van augustus 2000. Met Stoom werd tussen 1989 en 2002 uitgegeven door de Vereniging tot Behoud van Monumenten van Bedrijf en Techniek (MBTZ).
In 2008 werd Jur Kingma gevraagd om voor het 'Jaarboek van de Maritieme Musea van Amsterdam' een bijdrage te schrijven over de geschiedenis van de Zaanlandsche Scheepsbouw Maatschappij. Hij was altijd geïnteresseerd in de geschiedenis van het bedrijf en had er ooit over geschreven in 'Met Stoom'. Albert Boes had later de herinneringen van Dorus Punt over zijn leven en werk bij de ZSM bewerkt in een boek. Het Gemeentearchief Zaanstad bevat belangrijke archiefstukken over de ZSM, zoals de verkoopboeken, de notulen van de vergadering van commissarisen, en bedrijfskranten. Jur verzamelde zoveel informatie die hij niet kon gebruiken in zijn verhaal, dat hij besloot dit als een 'feitenrelaas' te bewerken voor deze website.
Het laat zien wat het Gemeentearchief Zaanstad heeft te bieden op het gebied van bedrijfsgeschiedenis.
In de collectie van het Gemeente Archief Zaanstad zijn 42 z.g. werfalbums van de Zaanlandsche Scheepsbouw Maatschappij opgenomen. Deze fotoalbums geven een mooi beeld van de bouw, tewaterlating, proefvaart en overdracht van de schepen die bij de ZSM gebouwd vanaf ongeveer 1935. Daarnaast bevat de beeldbank van het Gemeente Archief Zaanstad nog ongeveer 1500 foto's van de ZSM. Op basis hiervan heeft Jur Kingma een beeldverhaal van de werf gemaakt.
Het in 2009 verschenen boek 'De Tijd van de stoombootdiensten – De opkomst van het massavervoer 1825-1950' was aanleiding om naar de geschiedenis van de stoomvaart en de vaart met motorschepen in de Zaanstreek te kijken. De schrijver Aart Bijl heeft veel onderzoek ingedaan in het Gelderse gebied tussen de grote rivieren. Dat is ook het uitgangspunt van zijn studie naar de rol van de stoombootdiensten in Nederland. Het beurtvaarttraject Rotterdam–Nijmegen was een van de eerste stoomboottrajecten.
Beurtvaart was een gereglementeerde verbinding tussen twee steden voor het vervoer van passagiers, goederen en vee. Vergunning werd verleend door steden en provincies. In 1818 maakte een Koninklijke Besluit een einde aan de monopoliepositie van lokale schippers. Maar het zou voor stoomboten nog lang moeilijk blijven om tegen de beurtveren te concurreren.
In 1827 begon Paul van Vlissingen met de stoomboot 'Mercurius' een stoombootdienst van Amsterdam op Zaandam. Er zouden nog verschillende stoombootdiensten volgen. Belangrijker in de Zaanstreek werd de motorisatie van de beurtvaart. Deze kon het daarom goed opnemen tegen de stoombootdiensten.
In een serie artikelen beschrijft Jur Kingma de beurt- en stoomvaart in de Zaanstreek. Een aantal van deze artikelen verscheen in 2007 in het blad 'Erfgoed van Industrie en techniek'.
De oppervalkte van deze afzonderlijke gebieden was als volgt: Poel: 52 ha, Zwet: 48 ha, Merken: 32 ha en Natuurvaarroute: 20 ha. Uit tellingen door de WVW in de jaren 1976 t/m 1979 bleken er circa 1700 boten en bootjes in dit gebied rond te varen. Daarvan waren er 222 kano's, 476 roeiboten, 154 open motorboten, 226 kajuitmotorboten, 575 open zeilboten en 73 kajuitzeilboten.
Een van de conclussies uit het rapport was dat er met boten zonder of met korte kiel redelijk goed op Poel en Zwet kon worden gevaren. Maar voor de meeste kiel-zeilboten en dieper stekende motorboten en vaartuigen met een dieper stekende aanhangmotor waren de vele slipbanken een probleem.
Dit rapport is afkomstig uit het archief van H. Wester uit Jisp.
Historich beeldmateriaal: Gemeente Archief Zaanstad
Overige foto's: Archief Cees Kingma