Objecten

Op deze pagina vindt u artikelen over monumentale panden of complexen die zijn gerestaureerd en opnieuw in gebruik zijn genomen.
Verder worden in deze rubriek een aantal panden en locaties beschreven die op dit moment de specifieke belangstelling hebben van de diverse erfgoed behoudverenigingen. De reden voor deze gerichte belangstelling kan verschillend zijn:

De Vereniging tot Behoud van Monumenten van Bedrijf en Techniek Zaanstreek, de voorloper van de Vereniging Zaans Industrieel Erfgoed en de eerste regionale behoudsorganisatie op dit gebied in Nederland, werd opgericht op 18 februari 1981 als reactie op afbraak van historische panden in de Zaanstreek. Aanleiding was o.a. het dieptepunt van de desastreuze aantasting van Nederlands fraaiste fabriekswand - de unieke Zaanwand te Wormer - door de sloop van de panden De Unie en De Hoop in 1978.

De MBTZ, later ZIE en nu de Vereniging Zaans Erfgoed, is een regionale behoudsvereniging. Natuurlijk, in principe tot behoud, maar anderzijds ook een vereniging met een realistische kijk op de werkelijkheid van vandaag. Als behoud van het object niet mogelijk is kiest de vereniging voor behoud van kennis. Behoud dus in fysieke zin of behoud van kennis over al die objecten of processen die op uiteenlopende wijze een ‘monument’ vormen van leefwijzen, productiestelsels, opslag-, transport- en distributiewijzen uit het verre of nabije verleden: de gedenktekens van de werkende mens, de monumenten van bedrijf en techniek. In dat kader staan er ook aansprekende, maar inmiddels gesloopte, objecten in dit overzicht.

Aansprekende objecten

Lassie Wormer

Aansluitend aan de voorjaarsvergadering van de Vereniging Zaans Erfgoed op 25 april 2009 kregen de leden een rondleiding door het Lassiecomplex aan de Veerdijk in Wormer. In de jaren negentig van de vorige eeuw zijn de panden van de voormalige rijstpellerij grondig en zeer vakkundig gerestaureerd. De moderne produktie machines werden weer teruggeplaatst in de historische panden. Dat levert voor de ‘industrieel archeologen’ bijzonder fraaie beelden op; blinkend roestvrij staal naast gegoten gietijzeren kolommen.

De directie van Lassie vervult een voorbeeld funktie. Er zijn niet veel bedrijven die, uit eerbied voor het monument, besluiten het complex opnieuw geschikt te maken voor een modern fabricageproces dat zelfs kan voldoen aan de strengste eisen van de Amerikaanse FDA. Als onderdeel van de Amerikaanse Sara Lee Corporation gold dat strenge regiem ook voor Lassie. Natuurlijk zijn er hier en daar concessies gedaan aan het monument, de authentieke gebouwen zijn echter nog overal goed terug te lezen. En de constructies zijn praktisch ongeschonden door de grote renovaties heen gekomen.
In Lassiecomplex in Wormer gerestaureerd staat een fotoreportage van de gebouwen van het Lassiecomplex.

PM 22

In de zomer van 1955 begon Van Gelder Zonen in Wormer met bouw voor een nieuwe machinehal voor de nieuwe papiermachine PM 22. Deze machine overtrof alle voorgaande installaties. Het werd zelfs de gootste en breedste papiermachine in de wereld (voor die tijd . . .). De machinehal werd opgetrokken met nagespannen beton. Een voor die tijd revolutionaire bouwmethode. Het gebouw heeft amper 25 jaar mogen bestaan, in 1982 werd het gehele bedrijf in Wormer ontmanteld. In De laatste grote machinehal van Van Gelder zijn een groot aantal artikelen verzameld die een goed beeld schetsen van deze imposante nieuwe fabriek.
Zou de fabriek er nog gestaan hebben dan was hij waarschijnlijk zeker geselecteerd als beeldbepalend pand uit de Wederopbouw in de Zaanstreek.

Wederopbouw
Poortwoning

Om te voorkomen dat er bij stadsvernieuwingsprojecten ongemerkt beeldbepalende panden uit de Wederopbouw of Post '65 periode verloren zouden gaan, waren vanuit de Stichting Zaans Schoon al een aantal bestuursleden bezig om, samen met de gemeente Zaanstad, per wijk te onderzoeken welke beeldbepalende panden er uit die periode er nog staan. Dit werk werd vanaf het voorjaar van 2019, vanuit een werkgroep van Zaans Erfgoed, verder voortgezet. Eind 2019 werden er bij de Monumentenafdeling van gemeente twee inventarissen aangeleverd; Selectie Wederopbouw en Selectie Post '65. Al snel daarop liet Lisa Constant, Zaanstad Netwerkontwikkelaar Erfgoed & Monumenten, weten dat ze een extern bureau opdracht had gegeven om, aan de hand van deze inventarissen, 10 redengevende beschrijvingen te maken zodat Zaanstad op korte termijn 10 schitterende wederopbouw/post 65 panden als beschermd monument zou kunnen aanwijzen. Hieronder staat een link naar beide inventarissen. Verder besteedde Zaans Erfgoed en het Noordhollands Dagblad aandacht aan deze initiatieven.

foto Bartelsluis

Tot het midden van de vorige eeuw vormde de Bartelsluis een belangrijke scheepvaartverbinding tussen de Zaan en de papierfabrieken van Van Gelder in Wormer. Nu vormt sluipverkeer in de ochtend- en avondspits een ernstige bedreiging voor deze monumentale sluis. Al snel na het dempen van de sluiskolk werden er plannen gemaakt om de sluis weer te open voor de recreatievaart. In Dossier: Bartelsluis in Wormer wordt het moeizame proces om dat doel te bereiken, tot in detail beschreven en toegelicht aan de hand van de beschikbare documentatie.
In Een grote fabriek afhankelijk van een kleine poldersluis kunt u een uitgebreide beschrijving vinden van de geschiedenis van deze sluis en de rol die de sluis heeft gespeeld bij de ontwikkeling van de papierfabriek van Van Gelder aan het Zaandammerpad in Wormer.

Sloop Bruynzeel

Het blijft voor strijders voor behoud van industrieel erfgoed onverteerbaar dat de gemeenteraad van Zaanstad, zonder een openbare en inhoudelijke discussie, akkoord is gegaan met het amoveren van drie gemeentelijke monumenten op het Bruynzeel complex in Zaandam. In Consumeren i.p.v. produceren aan het Bruynzeelplein kunt u lezen hoe het besluitvormingsproces is verlopen binnen het bestuur van de gemeente Zaanstad.

Op deze site verschenen eerder onderstaande artikelen over het Bruynzeel complex:

Bruynzeel - IKEA
Foto brand Pentewan

Aan het einde van de negentiende eeuw stond er langs de Veerdijk in Wormer, vanaf Koningsbergen (Mercurius) tot aan het Wolfsrak bij de Bartelsluis, een bijna aaneengesloten reeks van houten pakhuizen en molenschuren. Ook stonden er nog een aantal molens zoals de Spatter, de Witte Duif, de Jonge Wolf, het Fortuin, de Mooriaan en de Beer. Pas na de eeuwwisseling werden hier de eerste stenen fabrieken gebouwd: in 1903 de uitbreiding van de Witte Duif voor Jb. Heekelaar en in 1904 de stoomolieslagerij de Pijl voor de firma Pieper en Zonen. Verder was pakhuis Wormerveer met z'n houten skelet en opgemetselde buitenmuren een tussenvorm waaraan de overgang naar moderne bedrijfsgebouwen nog steeds is af te lezen.
Op soms mysterieuze wijze zijn een aantal van die houten pakhuizen verdwenen. In BRAND IN DE PAKHUIZEN PENTEWAN EN WILMINGTON leest hoe in de jaren zestig van de vorige eeuw twee markanten gebouwen verdwenen.

Pakhuis Wormerveer

Er is echter soms ook positief nieuws. Zo werden in 2014 een aantal monumentalen pakhuizen voor verdere verwaarlozing of mogelijk zelfs sloop behoed. In Vier monumenten aan de Veerdijk gered leest hoe 'Een meesterzet in een schaakspel dat monumentenzorg heet' heeft kunnen resulteren in het behoud van een fraai stuk industrieel erfgoed langs de Veerdijk in Wormer.

Meneba

De fabrieken van het voormalige Zaanse bedrijf 'Wessanen & Laan' aan de Noorddijk in Wormerveer zijn, door de huidige eigenaren Meneba en Brokking, overbodig verklaard. De produktie in deze fabrieken is stilgelegd. De gemeente Zaanstad ziet zich geconfronteerd met verschillende grote leegstaande bedrijfscomplexen zoals het Hembrug terrein en het Bruynzeel complex. Toch wil men nog niet direct meewerken aan de sloop van de gebouwen. In het artikel De fabrieken van Wessanen in Wormerveer staan leeg worden een aantal gemeentelijke rapporten beschreven waaruit de voorzichtige conclusie zou kunnen luiden dat de gemeente Zaanstad er alles aan doet deze bijzondere fabrieken te behouden.

Bonifatiuskerk

Op het dieptepunt van de economische recessie, waarin alle subsidiepotten de bodem hebben bereikt, dreigt het rijksmonument 'Bonifatiuskerk' te sneuvelen. Bouwkundige gebreken noopte de gemeente Zaanstad de kerk te sluiten. Het kerkbestuur klopte, tot op dit moment, tevergeefs aan bij het bisdom in Haarlem voor een financiële bijdrage in de reparatie van de kerkvloer. De bisschop heeft echter meer kerken in zijn bisdom dan hij nodig heeft en dreigt de kerk definitief te sluiten. De parochianen staan er voorlopig alleen voor. Het zou echter bijzonder spijtig zijn als dit fraaie voorbeeld van neogotiek voor de Zaanstreek verloren zou gaan. In PAROCHIANEN BONIFATIUSKERK TIJDELIJK DAKLOOS vindt u een beschrijving van de precaire situatie rondom de Bonifatiuskerk in Zaandam.

Pakhuis Batavia

In 2011 kreeg Rijstpakhuis Batavia aan de Veerdijk in Wormer weer nieuwe bewoners. Daarmee kwam een eind aan een rumoerige periode waarbij het pand regelmatig in het nieuws kwam. In Een aaibaar rijksmonument probeert Cees Kingma het gebouw te plaatsen in de context van zijn tijd. Het was tenslotte een van de eerste grote industriële gebouwen in de Zaanstreek waarbij voor het ontwerp architecten van buiten de Zaanstreek werden aangezocht.

Pakhuis Batavia

Projectleider Henk Kerssens van Hooyschuur Architecten bna uit Wormerveer heeft een technisch rapport geschreven over de restauratie van Batavia. Naast alle technische details bevat dit document een serie mooie beelden van het gebouw na de restauratie. Ook een aantal constructietekeningen zijn in het boekje opgenomen.

Weversend
Weversend

In februari 2009 informeerde wethouder Keijzer de raad van Zaanstad over de afgegeven sloopvergunning voor het 'Pakhuis Werversend' aan de Padlaan in Krommenie. De raad reageerde, net zoals de erfgoed verenigingen, als door een wesp gestoken. Al veel vaker was er bij wethouder Ootjers aangedrongen op het activeren en faciliteren van de monumentencommissie. Zonder een beschermde status kon de gemeente de sloopvergunning niet weigeren aan de projectontwikkelaar Stichting Heerenweegen in Vinkeveen. Deze wilde een aantal winkelpanden met bovenwoningen bouwen op de vrijgekomen plek in het hart van het dorp Krommenie. Een paar weken later bleek dat het pand alsnog de bescherming als Gemeentelijk Monument had gekregen waardoor sloop voorlopig werd voorkomen.

Door de inzet van de Vereniging Zaans Erfgoed, heeft het pand nu een beschermde status en is van sloop geen sprake meer. Hieronder vindt u een overzicht van het verloop van deze aktie:

De familie Kaars Sijpesteijn, meer dan twee eeuwen eigenaar van het pand, en nog steeds erg betrokken bij het cultureel erfgoed gaf Ir. Laurens Vis, restauratie architect en bouwhistoricus, opdracht de bouwgeschiedenis en de bepaling van de monumentwaarde van het Weversend te onderzoeken. In Bouwgeschiedenis en Cultuurhistorische Waardering van het 'Weversend' Padlaan 1 te Krommenie vindt u de bevindingen van de heer Vis.

Bruynzeel

In de productiehallen waar vele jaren lang de Bruynzeel consumentenproducten werden vervaardigd worden nu een aantal groot-winkelbedrijven gevestigd. In de ronkende teksten van bijvoorbeeld de gemeente Zaanstad heet het dan: Een toplocatie voor Perifere Detailhandel! De gemeentelijke monumentcommissie heeft het nog resterende deel van het complex voorgedragen voor bescherming d.m.v. de gemeentelijke monumentenstatus. Het is onduidelijk wat nu de status is van de diverse panden. Zeker is dat er steeds meer beeldbepalende panden op het complex worden gesloopt.

In Bruynzeel fabrieken toe aan een nieuwe uitdaging leest alles over de herinrichting van het vroegere Bruynzeel complex in Zaandam. En over de mistige manier waarop panden verdwijnen.

Hilko Zeepfabriek

Architect Jaap Schipper stelt in zijn boek 'Van wind naar stoom' dat er in 1913 ruim honderd gemetselde fabrieksschoorstenen in de Zaanstreek stonden. Daar zijn er niet veel meer van over. Nog in het voorjaar van 2010 sneuvelde een schoorsteen bij Verkade (nu United Biscuits) aan de Westzijde in Zaandam. In Gemetselde fabrieksschoorstenen in hun Zaanse habitat vindt u een inventarisatie van de nog bestaande schoorstenen in de Zaanstreek en een korte beschrijven van de bedrijven die erbij horen.

Bruynzeel

De Regionale Ontwikkelingsmaatschappij Noordzeekanaalgebied NV heeft begin 2009 op bedrijventerrein Zuiderhout 4,5 hectare van het Bruynzeel terrein aangekocht. De panden op dit terrein hebben een monumenten status. De herontwikkeling van het complex zal dan ook gericht zijn op het conserveren en opwaarderen van ons cultureel erfgoed (Persbericht van RON). Dat 'monumenten status' zou betekenen dat de bedrijfshallen beschermd zijn is een misverstand, zoals blijkt uit het artikel: Bruynzeel Schaverij toch afgekort

Ooievaar

De Vereniging De Zaansche Molen overweegt om de oliemolen 'De Ooievaar' te verplaatsen. Nu al wordt de molen aan de landkant ingesloten door de fabriek van Duyvis. Als de plannen van de gemeente Zaanstad doorgaan wordt de molen ook aan de Zaankant aan het zicht onttrokken door afgemeerde cruiseschepen aan de nieuw te bouwen aanlegplaats.

In Vreselijk dilemma wordt een overzicht gegeven van de ontwikkelingen rondom die oliemolen en voor welke afwegingen het bestuur van de Molenvereniging zich geplaatst ziet. In een interview in het Noordhollands Dagblad van zaterdag 5 juni 2010 t.g.v. de bestuurswisseling binnen de Molenvereniging werd iets van de spanning binnen de vereniging over dit gevoelige onderwerp, duidelijk. Dat interview was mede aanleiding voor dit artikel.

Jedelooschool

Na de centralisatie van het nijverheidsonderwijs elders in de stad kwam de vroegere ‘ambachtsschool’, de Jedelooschool in de Westzijde vrij. Voor een monumentaal pand in een bijzondere architectuur moest een nieuwe herbestemming worden gevonden.

In het zeer uitgebreide artikel Jedelooschool wordt er diep ingegaan op alle aspecten die te maken hebben met het vinden van een passende herbestemming. De rol van de diverse partijen, zoals de gemeente, de marktpartijen en de omwonende komt uitgebreid aan de orde. Ook de schimmige acties m.b.t. de bescherming van het gebouw worden tegen het licht gehouden.

Waakzaamheid

Inwoners van Koog aan de Zaan, en omliggende dorpen, bewaren over het algemeen warme herinneringen aan De Waakzaamheid. Het gebouw naast de Koogersluis was vele jaren het culturele hart van het dorp. Het was de plaats voor bruiloften en partijen, bedrijfsfeesten en toneeluitvoeringen. Het was bovendien een plaats voor topsport, er lag tenslotte een kolfbaan in de grote zaal. De jeugd nam ook bezit van het gebouw. Eerst voor de rustige jazz-avonden, later voor de wat uitbundigere danspartijen. De dance-parties en after-parties uit het laatste decennium werden niet door iedere buurtbewoners in dezelfde mate gewaardeerd.

Bouwbedrijf Somass heeft inmiddels het complex gekocht en gaat het gehele pand restaureren en een nieuwe bestemming geven. De Waakzaamheid vormt daarbij, samen met pakhuis Asia en de nieuwe te bouw replica van een Zaans woonhuis, weer een nieuw ‘Zaans buurtje’ in een oud Zaans dorp.

Adelaar

Met blijdschap geven wij kennis ...
Zeepziederij de Adelaar, Wormerveer

Op 23 februari 2007 werd de eerste handeling van de restauratie van ‘Zeepziederij de Adelaar’ verricht door de gedeputeerde Cultuur, mw. Rinkse Kruisinga. Het pand is uitgebreid gerestaureerd, waarna het hoofdkantoor van damesmodefabriek Vanilia zich in dit beeldbepalende pand heeft gevestigd. Deze ingrijpende herbestemming werd mede met provinciale en gemeentelijke subsidie bekostigd, met bedragen van resp. € 728.000 en € 828.000.

Maar voordat het zover was is er heel veel water door de Zaan gestroomd. Erfgoedbehoud verenigingen hadden de moed al een beetje opgegeven.

De links getoonde zeefdruk is in een oplage van 100 stuks in 2008 uitgeven door Kunstcentrum Zaanstad BV, een werkmaatschappij waarvan de aandeelhouder Stichting Kunstcentrum Zaanstad beheer is. Het kunstwerk is helaas uitverkocht.

foto Pakhuis Wormerveer Na een strijd van ruim vijf jaar gloort er weer hoop voor Pakhuis ‘Wormerveer’ in Wormerland. Sinds de aanvraag voor de sloopvergunning in 2004 door ADM Cocoa is de Vereniging Zaans Erfgoed, in goede samenwerking met de gemeente Wormerland, aktief geweest om bescherming te verkrijgen voor dit unieke industriële monument. In Dossier Pakhuis Wormerveer leest hoe het object uiteindelijk is aangewezen tot gemeentelijk monument. Het is nu wachten op een passende herbestemming, al dan niet via de huidige eigenaar ADM Cocoa.
zaandijker kerk

Op 1 juli 2009 zijn de leden van het Meldpunt Bedreigde Panden, Bart Nieuwenhuis, Matthijs Ero en René Prins in de Zaandijker kerk geweest voor een bouwhistorische opname. Daarna heeft René Prins een bouwhistorisch opnamerapport geschreven en heeft Matthijs Ero de bestaande toestand getekend. Het rapport is op 16 juli 2009 aan de monumentencommissie overhandigd met het verzoek tot voorbescherming. Op vrijdag 21 augustus heeft het College van B&W van Zaanstad de kerk voorlopig aangewezen als gemeentelijk monument. In Zaandijkerkerk wordt voorlopig gemeentelijk monument leest alles over de aanbevelingen van Zaans Erfgoed en het besluit van B&W.

Dit is het vierde succes van Zaans Erfgoed dit jaar. Eerder dit jaar zijn door Zaans Erfgoed al voorgedragen voor plaatsing op de gemeentelijke monumentenlijst en daarmee voorbeschermd:
17e eeuwse molenschuur de Paauw Nauerna, Het Weversend Krommenie en een 19e eeuwse houten boerderij in Zaandam.

houtloods Nadat groothandel PontMeyer het terrein aan het Zuideinde in Westzaan had verlaten werden in de zomer van 2006 de houtloodsen gesloopt en werd het terrein ingericht voor woningbouw. Een monumentale houtloods uit het begin van de vorige eeuw, had zich echter voorlopig nog staande weten houden in het geweld van de slopers.
In Westzaanse houtloods verhuist naar Industrieel Erfgoedpark De Hoop wordt verslag gedaan van de moeizame zoektocht voor een geschikte plek om deze monumentale houtloods weer op te bouwen.
foto De Vrede Het complex van de Stoommeelfabriek ‘De Vrede’, dat sinds 1918 totaal verloren aan het Noordzeekanaal heeft gestaan, was jarenlang het meest sinistere en mysterieuze industriële gebouw in Zaandam. Tegenwoordig is het ingebouwd in de plaatijzeren gevelbeplating van de omringende industrie op het industrieterrein Achtersluispolder. Grote stapels containers van het, op het complex gevestigde ‘Container Terminal Vrede’ maken het zicht op het gebouw er niet beter op. In een serie artikelen dat begint bij Stoommeelfabriek De Vrede wordt de complete geschiedenis van het gebouw verteld.
foto Hembrugterrein Dossier Hembrugterrein. In de zomer van 2003 blijkt de sloop van een aantal, als monument aan te merken panden op het Hembrugterrein reeds begonnen. Reden voor Zaans Erfgoed om aktie te ondernemen. In 2008 worden er door de verschillende ontwikkelingsmaatschappijen weer potentiële klanten geworven om zich te vestigen op het terrein van de voormalige munitie fabriek in Zaandam. Soms wordt daarbij ook gewezen op de monumentale status van de diverse gebouwen in het complex.
Hierbij een overzicht van de diverse ontwikkelingen.
foto pakhuis Asia Nu hebben weer en wind nog vrij spel in het provinciale monument ‘Pakhuis Asia’, maar als het aan Bouwbedrijf Somass ligt krijgt het pand binnenkort weer z'n oorspronkelijke uitstraling terug. In Er gloort weer hoop voor pakhuis Asia wordt het pakhuis en de z'n mogelijke toekomst beschreven.
foto Weelsluis In het kader van het onderzoek voor het boek over de Maritieme Geschiedenis van de Zaanstreek werd er in 2006 een inventarisatie gemaakt van maritiem erfgoed in de Zaanstreek. In dit artikel vindt u een overzicht van de opgemerkte objecten.
foto Watertoren Na een jarenlange juridische strijd wordt de monumentale watertoren in Assendelft nu gerestaureerd en weer in gebruik genomen. In Wat hebben Pont du Gard en de watertoren van Assendelft gemeen? leest u alles over deze restauratie.
foto Bakkerij In de Dorpsstraat van Wormer wordt de voormalige bakkerij van Woud gerestaureerd. In het artikel Plintje en een nieuw behangetje ? leest u alles over de historie van dit monument en over de restauratie zoals die op dit moment wordt uitgevoerd.
foto Zwaardemaker Het monument Zwaardemaker, de voormalige gortpellerij uit 1913 aan de Oostzijde in Zaandam, wordt het centrale punt in een grootschalige modernisering van een stukje Zaanoever. In Een nieuwe toekomst voor Zwaardemaker maakt u kennis met dit pand en met de bedrijven die het weer in volle glorie doen herrijzen.
foto Burgemeesterswoning In de zomer van 2004 wordt de voormalige burgemeesterswoning aan de Zuiderhoofdstraat in Krommenie gerestaureerd. In opdracht van de Zaanse woningcorporatie ZVH zullen de specialisten van bouwbedrijf Somass uit Wormer het interieur weer zoveel mogelijk terug brengen in de oorspronkelijke staat.

In Burgemeesterswoning in Krommenie opnieuw gerestaureerd vindt u beschrijving van dit pand en een verslag van deze restauratie.

foto Saigon Na een grondige restauratie van het interieur wordt het rijstpakhuis weer bevolkt door creatieve en innovatieve ondernemers.
In ‘Tevreden gebruikers in Pakhuis Saigon’ vindt u een beschrijving van dit pakhuis en haar nieuwe bewoners.
foto Chocoladefabriek In de zomer van 2003 voltooide de woningcorporatie De Woonmij de restauratie van de voormalige cacaotoren en de chocoladefabriek van Pette Cacao in Wormerveer.
Voor een uitgebreid verslag van deze restauratie kunt u kijken op Pette-complex in volle glorie hersteld

Foto: H. Graat

foto Plan Krimp Een visie op de Hogendijk, Lage Horn en Krimp. Een nieuw stadshart voor Zaanstad.
Text: Cees Kingma
Beeldmateriaal: Archief Cees Kingma
Valid HTML 4.01 Transitional